Toen Adolf Hitler op 11 november 1924 door de Landespolizei op zijn onderduikadres werd gearresteerd, dacht hij dat alles verloren was. Hij greep naar zijn pistool en wilde een kogel door zijn hoofd jagen. De vrouw des huizes, Helen Hanfstaengl, stortte zich op hem en foeterde hem uit over zoveel onmannelijk defaitisme. Vanwege zijn schouderfractuur, opgelopen tijdens de confrontatie met de Reichswehr op de Odeonplatz, liet hij zich gewillig overmeesteren. Hitler dicteerde haar zijn politieke testament, waarin hij Alfred Rosenberg als zijn opvolger aanwees. Hij werd afgevoerd naar het fort in Landsberg am Lech. Daar ging hij in hongerstaking en dreigde hij bij tijd en wijle zich alsnog van het leven te beroven. Franz Hemmrich, een van zijn bewakers, herinnerde zich “een klein, gekrompen hoopje ellende” dat apathisch voor zich uit staarde. Drie maanden later, tijdens de eerste zittingsdag van zijn proces, betrad Hitler zelfverzekerd en met een opgeruimd gemoed de rechtszaal van de militaire academie aan de Blutenburgstraße in München. Hij was er klaar voor.
Het proces tegen Hitler
David King schreef met Het proces tegen Hitler. De Bierkellerputsch en de opkomst van nazi-Duitsland een minutieus verslag van de mislukte couppoging van de nationaalsocialisten in de nacht van 8 op 9 november 1923 en de nasleep ervan: de rechtzaak die van 26 februari tot 1 april 1924 plaatsvond. De aanklacht tegen Hitler, Ludendorff en acht andere hoofdverdachten van de putsch luidde: hoogverraad. De strafmaat die daarop stond: levenslange opsluiting in een tuchthuis of fort.
Het proces was vanaf het begin een schertsvertoning, zo vermoedde de republikeinsgezinde pers. Na de moord op de minister van Buitenlandse zaken Walther Rathenau door twee extreemrechtse officieren werden dit soort zaken immers door het Staatsgerichtshof in Leipzig behandeld. Beieren erkende de legitimiteit van die rechtbank niet en liet Hitler liever door het eigen Volksgerichtshof berechten, en dat was het eerste teken aan de wand dat hij weinig te vrezen had van zijn rechters. De openbare aanklager wilde vanwege bepaalde gevoeligheden een besloten zitting. Geen denken aan, zei de verdediging. Hitler eiste in alle openbaarheid verantwoording af te leggen over zijn daden. De gretigheid waarmee hij dat deed, was het tweede vege teken.
Het proces, zo betoogt David King, heeft Hitler groot gemaakt. Ruim driehonderd journalisten uit binnen- en buitenland deden dagelijks verslag van de verwikkelingen in de rechtszaal. Hitler kreeg van de president van de rechtbank – de Bismarckiaan Georg Neithardt – alle ruimte om het proces te politiseren. De putsch was tegen de ‘novembercriminelen’ in Berlijn gericht, de ‘marxisten’ die het land verraden hadden door een dolkstoot in de rug van het keizerrijk te planten, om er de slappe Weimarrepubliek voor terug te krijgen. Zij ondertekenden de schande van de Vrede van Versailles met het bloed van ruim twee miljoen Duitse soldaten die aan het front gevallen waren. De jaren die Hitler voor de oorlog in Wenen had doorgebracht, hadden hem de ogen geopend voor de vijand die achter al die misère stak: het internationale jodendom, want dat had de hand in alles wat slecht was in Duitsland. De opruiende pers, het bioscoopwezen met zijn verderfelijke invloed, het beurskapitalisme en het socialisme. Joseph Roth was als jonge verslaggever van het sociaaldemocratisch dagblad Vorwärts getuige van die antisemitische kakofonie. Toen op 1 april de uitspraak volgde – vijf jaar, waarvan vierenhalf voorwaardelijk – bekende hij aan zijn lezers: “Het is niet anders: ik droom een vastenavonddroom en die heet Duitsland.”
Mein Kampf
King is uiterst precies wat de rechtsgang van het proces tegen Hitler betreft. Dat maakt zijn keuze om nauwelijks aandacht te besteden aan de pennevrucht die Hitler in zijn cel in Landsberg produceerde des te onbegrijpelijker. De pleidooien en getuigeverklaringen tijdens het proces vormden immers de blauwdruk van Mein Kampf, zo erkent ook King, maar het blijft een “onhandige, bombastische tekst van kunstmatig geconstrueerde zinnen die bestaan uit een opeenstapeling van zelfstandige naamwoorden en door een struikgewas van bijzinnen kronkelen.” Daarom maakt King er weinig woorden aan vuil, hij haakte af bij Hitlers beeldspraak van de wurgslang die zijn prooi met zijn giftanden doodt. King is glashelder in zijn review van Mein Kampf: Hitler kan niet schrijven.
Als historicus moet je je ook door onleesbare teksten weten te worstelen. Dat is precies wat Ewoud Kieft voor ons gedaan heeft in Het verboden boek. Mein Kampf en de aantrekkingskracht van het nazisme. Zijn boek beslaat dezelfde periode als dat van King – de Bierkellerputsch, gevolgd door het proces en de zes maanden celstraf in Landsberg, waarin Hitler Mein Kampf schreef. De historische context waarin de auteurs die gebeurtenissen plaatsen, verschilt niet noemenswaardig. We lezen over de grimmige politieke situatie in Beieren, dat na het uiteenvallen van de monarchie van de Wittelsbachs verschillende revoluties kende, gesmoord in het rechtse bewind van het driemanschap Gustav von Karh, Hans von Seißer en Otto von Lossow. We lezen over de gespannen verhouding tussen Beieren en de landsregering in Berlijn. Kwam de putsch van Hitler het driemanschap goed uit en trok het zich pas terug toen de mars naar Berlijn tot mislukken gedoemd was? Wilde daarom het gerechtshof zo weinig mogelijk ruchtbaarheid geven aan het proces?
Kieft valt in ieder geval niet voor het cliché van de onleesbare Hitler, en dat maakt zijn boek zoveel interessanter. Hij ontrafelt in een close reading het populisme van Hitler tot op de laatste draad, wat verontrustende inzichten oplevert. “Heel Mein Kampf is als een bekeringsgetuigenis te lezen,” schrijft hij. Het autobiografische gedeelte wordt met een verderfelijke ideologie verweven die is ingebed in de toenmalig gangbare theorieën over eugenetica en sociaal darwinisme. Bovenal is het gedrocht een handboek voor populisten, waarin Hitler zijn belangrijkste lessen over het bespelen van de massa aan de religie schijnt te hebben ontleend: wees exclusief in je weg naar verlossing, ben dogmatisch want wie gelooft in je als je aan jezelf twijfelt, en erken het belang van rituelen, symbolen en gezangen voor de aantrekkingskracht van je beweging. De populist stelt zijn boodschap af op de laagste intelligentie in de massa tot wie hij zich richt, herhaalt die – ook als het een leugen betreft – uit ten treure (de massa is, behalve goedgelovig, ook vergeetachtig) en appelleert in alles wat hij zegt op het gevoel, niet het verstand van de toehoorder. De populist heeft maar een vijand, nooit twee. Hitler moest niets weten van het antipapisme dat Ludendorff tijdens het proces etaleerde. Hij had genoeg aan het gif van het antisemitisme.
Kieft past voor de zienswijze dat Hitler in het hedendaagse populisme wieder da ist. Die conclusie is veel te voor de hand liggend. Desalniettemin staat zijn oproep tot weerbaarheid – die van de democratische rechtsstaat en de waarden die hij vertegenwoordigt – als een huis. Net als Het verboden boek. Mein Kampf en de aantrekkingskracht van het nazisme.
Het proces tegen Hitler. De Bierkellerputsch en de opkomst van nazi-Duitsland
David King
Uitgeverij Prometheus
ISBN 9789035141100
Verschenen in oktober 2017
Bestelinformatie
Koop bij Athenaeum Boekhandel
Bestel hier als paperback bij Athenaeum Boekhandel (€ 24,99)
Bestel hier als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 14,99)
Bestel hier als paperback bij bol.com (€ 24,99)
Bestel hier als ebook bij bol.com (€ 14,99)
Het verboden boek. Mein Kampf en de aantrekkingskracht van het nazisme
Ewoud Kieft
Atlas Contact
ISBN 9789045030937
Verschenen in april 2017
Bestelinformatie
Koop bij Athenaeum Boekhandel
Bestel hier als paperback bij Athenaeum Boekhandel (€ 19,99)
Bestel hier als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 14,99)
Bestel hier als paperback bij bol.com (€ 19,99)
Bestel hier als ebook bij bol.com (€ 14,99)
