Schakeringen van licht: vrouwenlevens rondom Virginia Woolf

Hoezeer je kunt bouwen en spelen met beelden binnen een biografie toont Gillian Gill in Virginia Woolf and the Women Who Shaped her World. Het perspectief van deze biografie is opgebouwd via de invloed van andere vrouwenlevens op Virginia Woolf. Het boek bestaat uit vijf delen (met elk enkele hoofdstukken). Gegroepeerd op invloedssfeer, genereert Gill telkens een nieuw beeld waarbij verborgen aspecten van Woolf zichtbaar worden. Deze vijf invloeden bestaan uit de generaties voor haar van moederszijde, de familie van de eerste vrouw van haar vader, het gezin waarin ze opgroeit, de Bloomsbury Group en haar zus Vanessa. Hierbij is enige overlap aanwezig: Vanessa Bell behoorde overduidelijk ook tot de familie én was een centrale figuur binnen de Bloomsbury Group. Zij komt dus in drie van de vijf delen sterk naar voren, maar Gill houdt dit overzichtelijk door Vanessa telkens stevig binnen de relevante context (familielid, Bloomsbury gastvrouw, annex kunstenares, zus) te plaatsen.

Prismavariaties

De vrouwenlevens werken als een prisma. Dezelfde Virginia Woolf krijgt steeds weer andere kleuren en patronen, doordat een nieuw licht andere componenten zichtbaar maakt, via andere invalshoeken. De losse delen zijn op zichzelf staand al interessant genoeg, maar door de opbouw van het boek, gebeurt er veel meer. Gill verwijst regelmatig terug en vooruit, waardoor mooie lagen, en daarmee boeiende perspectieven ontstaan. Het voelt of ik voor de gekleurde lichtwand sta van de Coldplay videoclip van Speed of Sound: het geheel schittert en bouwt nieuwe patronen, zowel op kleine schaal als in een groter geheel, wisselend vanuit welke hoek je kijkt. Dat voegt echt iets toe. Dit is een dynamische, kameleontische groepsbiografie.

De effecten laten zich vergelijken met verschillende prismavariaties. Haar moeder blijkt een Wollaston prisma, een variant die alles in twee tegenstellingen opbreekt: doordat zij grote onderlinge contrasten hebben valt het intellectualisme van Virginia extra op, het was iets dat haar traditionele Victoriaanse moeder niet wilde zien in haar (al hebben ze zeker ook raakvlakken). Dan is er ‘Aunt Anny’ , een dochter van William Makepeace Thackeray (vooral beroemd door zijn x roman Vanity Fair, recent nog verfilmd) en onderdeel van het sociale netwerk van het gezin via het eerste huwelijk van Virginia’s vader Leslie Stephen (de jongste dochter van Thackeray, Minny, was zijn eerste vrouw). Anne Thackeray is belangrijk voor het gezin. Zelf ook schrijfster, speelde zij een grote rol in de ontwikkeling van Virginia, en is ze meer een Penta prisma: zij reflecteert een vaste, belangrijke invloed die, hoe je ook bij elke invalshoek kijkt, een basis vormt van het auteurschap van Virginia. Via deze én vrouwelijke én succesvolle gepubliceerde auteur kon Virginia zichzelf in allerlei mogelijke variëteiten als toekomstig schrijfster weerspiegeld zien. Weer een andere schrijfster, Vita Sackville West, veranderde haar richting en dreef haar naar het creëren van wat velen nu zien als de absolute meesterwerken van Woolf. Zij vervult de rol van een Porro prisma, waarvan het glas alle invallende lichtstralen van invalshoek doet veranderen.

Literair icoon

‘Each of the women we will meet in this book is a window onto Virginia Woolf’s landscape’ stelt Gill in haar inleidende tekst. Alleen al de introductie maakt dit boek het lezen waard. Het historische perspectief dat Gill hier geeft is bijzonder waardevol.

Vloeiend en helder legt Gill de context uit van Virginia Woolf als grote schrijver, en geeft daarmee haar opvallend hoge literaire status extra reliëf. Ook krijgt haar literaire nalatenschap het nodige belang toebedeeld, zodat de verhalen die gaan volgen al meteen een springplank hebben – namelijk Woolf als literair icoon – startend bij een voorouder enige eeuwen voor haar geboorte, eindigend bij Virginia’s band met haar latere erven, de kinderen van Vanessa. Virginia Woolf is een intrigerende auteur. Romanschrijfster, criticus, essayist, uitgever. Pionier van de ‘stream of consciousness’ techniek en daarmee van de moderne roman. Feministisch icoon. Literair icoon. Haar tijd ver vooruit. Woolf was wegbereider, feministe avant la lettre, zag al heel jong dat er een grote lacune was in de literatuurgeschiedenis waar vrouwen hoorden. Vrouwen die er niet zozeer niet waren als wel onzichtbaar bleven omdat ze domweg genegeerd werden (in weerwil van de indruk die in aandachtsstromen en bloemlezingen wordt gewekt). Nog steeds wordt veelal gedaan of Jane Austen als enige, heel toevallig in de literatuur belande, vrouw in de late achttiende en vroege negentiende eeuw terloops meesterwerken schreef naast een bolwerk van mannelijke giganten. Alsof alleen mannelijke auteurs haar beïnvloedden! Maar een veelzeggende boektitel als Mothers of the Novel: 100 Good Women Novelists Before Jane Austen toont een heel andere werkelijkheid: een werkelijkheid die Virginia Woolf zag. Een werkelijkheid waarin vrouwen bestseller auteurs waren, die als in een bijenkorf van gewaardeerde literaire activiteit een hongerige markt bedienden. Ze waren ooit heel zichtbaar en belangrijk, de onzichtbaar en onbelangrijk gemaakten. Virginia Woolf deed haar best om deze status quo te veranderen.

Gill presenteert zich op enkele momenten in de biografie nadrukkelijk als proponent van de tweede feministische golf en dit is interessant, haar persoonlijke perspectief is een uniek insider kijkje en geeft extra reliëf aan het belang van Virginia Woolf. Fantastisch is ook hoe Gill op bepaalde momenten bewust kiest voor een actueel perspectief.

Virginia was dus een Woman of Letters, en Gill legt reeds in de inleiding uit welke factoren hier zoal in meespeelden. De biografie richt zich vervolgens op die andere vrouwenlevens. als context van de ontwikkeling van Virginia. Het levert een intergenerationeel boek op, een groepsbiografie, maar dan wel een met een duidelijk focaal punt: de talentvolle Virginia Woolf.

Pattledom

‘Pattledom’ noemde Virginia Woolf de Pattle tak van de familie, waarvan ze pas vele jaren na haar moeders dood ontdekte hoeveel nostalgie haar moeder naar de tantes uit haar jeugd gevoeld moest hebben, zonder dit ooit aan man en kinderen te vertellen. Het lag te gevoelig om het te delen, stelt Gill. Dit gedeelte van de biografie omspant eeuwen en continenten. De tantes waren uitzonderlijk mooi en twee van hen omringden zich, eenmaal met hun gezinnen gevestigd in Engeland, met kunstenaars en intellectuelen, zoals Rosetti, Thackeray, Ruskin, Millais, Tennyson, Wedgwood (familie van Darwin), Browning. De moeder van Virginia was hier vaak bij, een jong, alom bewonderd meisje. Ook politici vonden de weg naar de Pattle domeinen: Disraeli en Gladstone, in de landelijke politieke arena berucht grote vijanden, vond men in het weekend bij de Pattles zo op het oog gezellig kletsend terug. Gills ziet hier een voorloper in van de latere Bloomsbury Group waarvan Virginia en Vanessa de spil zouden vormen. Virginia wist dat de Pattle familie enige generaties terug een half-Franse vrouw, Thérèse, herbergde en was trots op die afkomst. Wat ze waarschijnlijk nooit heeft geweten – het werd pas deze eeuw ontdekt door een nazaat van een andere Pattle tante – is dat die andere helft van de afkomst van Thérèse niet Brits was maar Bengaals. Virginia lijkt op Thérèses dochter waarvan vrij recent een portret boven water kwam, met haar elegante, vrij lange nek en neus en etherische uitstraling. In het Stephen gezin werd algemeen gevonden dat zowel Virginia als Vanessa de Pattle schoonheid geërfd hadden. Het maakte Virginia soms huiverig dat een man alleen haar schoonheid zou waarderen, waar zij ook om haar geest geliefd wilde zijn.

Familieleven

Met oog voor anekdote volgt daarna de Thackeray familie in een levendig schouwspel. Vrouwenlevens, soms tragisch, soms met moedig bevochten geluk, markeren dit gedeelte. De rol van Anne Thackeray – met echo’s van haar in een karakter in de roman Night and Day via een mooie close reading – is hier het meest boeiend als het gaat om het schrijverschap van Woolf. De analyses van Gill behoren tot haar sterkste punten.

Het gezinsleven van de Stephen familie vormt de kern van het boek en raakt aan alle andere aspecten. Moeder Julia staat hier centraal. Knap is hoe helder Gill de complexe, gelaagde onderliggende verhoudingen uitlegt.

Culturele wording

De Bloomsbury Group, een invloedrijke, vooral in Cambridge opgeleide, vriendengroep, komt uitgebreid aan bod. Volgens Gill (een feit ook genoemd in de flaptekst) gaf Woolf binnen deze groep, die haar ontwikkeling sterk beïnvloedde, de rolmodellen door van krachtige vrouwen die haar vertrouwd waren vanaf haar vroegste jeugd. Deze bevriende heren, waaronder de broers van Virginia en kunstenaars als Roger Fry en Duncan Grant, de wereldberoemde econoom Maynard Keynes en schrijvers als Lytton Strachey en E. M. Forster te vinden waren, hadden een misogyn wereldbeeld, stelt Gill. Tot Virginia in hun leven kwam? De groep had duidelijk respect voor Virginia Woolf als intellectueel en Vanessa Bell als kunstenares. De zussen trouwden beiden met een indirect of direct aan de Bloomsbury Group gelieerde partner, respectievelijk Leonard Woolf en Clive Bell. Maar een echte directe invloed op een algemeen ontluikende vrouwvriendelijkheid kan ik er niet in ontdekken. Toch is ook hier de helderheid in het betoog groot: ik heb veel over deze groep gelezen en toch leer ik hier nieuwe grote lijnen zien, wat erg inspirerend is.

Zus Vanessa krijgt een heel eigen gedeelte hoewel ze in bijna elk deel wel een kleine of grote rol speelde – de geschiedenis van de Bloomsbury Group loopt hier ook gewoon verder in hun nieuwe fases en vertakkingen. Vanessa wordt uitgebreid doorgelicht. Grappig genoeg is het hier vooral echtgenoot Leonard Woolf die interessant blijkt te zijn, als persoon en als intellectueel. Leonard is de man waaraan Virginia in haar afscheidsbriefje een ultieme liefdesverklaring naliet toen ze zich, bang voor de volgende manische episode in haar leven die ze voorvoelde, verdronk in een rivier. Ook angst voor de aanzwellende Tweede Wereldoorlog (Leonard was joods) speelde waarschijnlijk een rol. Leonard wordt in Gills handen een boeiend persoon. Hij was die man die viel op innerlijk en uiterlijk van Virginia. Hij botste scherp met de Bloomsbury coterie, vond hen decadent. Zijn moeilijke, ietwat ondoorgrondelijke intellectuele karakter paste goed bij Virginia. Bronnen worden door Gill virtuoos gejongleerd en geven een fascinerende glimp van hun leven samen.

Geheim laboratorium

De spanningsboog is sterk. Gillian Gill schrijft meeslepend en met scherpe opinies – hier ben ik het niet altijd volledig mee eens, maar ook dan blijven de aspecten die ze aanroert ademloos boeien, het verhaal is als geheel een interessante wandschildering, een door diep zoeken en sterk redeneren gedreven narratief. Gill komt over of ze het allemaal zelf ook echt wilde uitzoeken en komt met een complex, weergaloos brouwsel tevoorschijn uit het geheime biografische laboratorium dat achter de kaft van elke biografie huist. Glimpen ervan zijn altijd zichtbaar in de subtielere lagen van een biografie: een nuance in de toon bij het spreken over de gebiografeerde, misschien een enkel woord in een schijnbaar achteloze zin. Net dat ene extra bezoek aan een archief waar misschien iets te vinden was. Is er nieuwsgierigheid? Respect? Ongeloof? Bewondering?

Bij Gill is het vooral een zich eindeloos verwonderen over de krachtige dynamiek in de werelden rondom Woolf. Die fascinatie brengt ze niet alleen over, maar ligt ook dicht op de kern van dit boek. Vandaar waarschijnlijk mijn associatie, als lezer, met de lichtwand van de Coldplay clip. Dit is hoe Gill zelf werkte, ze reconstrueerde wereld na wereld, alle vijf gekozen delen, en zag toen de overlappingen en de big picture. Daarmee stuitte ze op goud. Hoewel een biografie over de mensen om Virginia Woolf heen technisch gezien één stap van haar verwijderd zou moeten staan, is het beeld juist intiem en panoramisch tegelijk. Het zijn communicerende vaten: Gill is er een kei in om daarbij dan de patronen en onderlinge beïnvloeding aan te wijzen en erover te verhalen. Zelf is ze zo geïnteresseerd dat ze er zowel losjes als in grote, stevig geaccentueerde lijnen instapt en richting geeft aan hoe de prisma’s worden ingezet. Haar ideeën geven het boek een panoramische basis die zich tot aan de allerlaatste bladzijde blijft ontvouwen.

En dat brengt me weer bij het nummer van Coldplay, Speed of Sound, dat je bijna kunt beluisteren als een lied over de smidse van een biograaf:

‘Ideas that you’ll never find / All the inventors could never design’

Gillian Gill ving zo’n schier ongrijpbare wereld van ‘ideas’ rondom de tot de verbeelding sprekende Adeline Virginia Stephen Woolf en deze staat als een huis. Een huis met een groots opgezette lichtwand. Misschien is persoonlijk enthousiasme wel het meest onmisbare ingrediënt van de biograaf. Tenslotte is het onderzoek een ontdekkingsreis. Om goud te vinden moet je willen zoeken. Besmeurd met modder. Struikelend. Soms zonder enig resultaat. Soms zo hard op een takje trappend dat het wild vlucht voor je het kon zien. Verdwaald. Weer het pad vindend, desnoods via een gebroken liaan. Geduldig en moedig voorwaarts. Naar het magische moment van die ene zonsopgang. Chris Martin zingt het bij de fel oplichtende fonkelende lichtwand:

‘When you see it then you’ll understand.’

Sommige horizonten behoren alleen toe aan de gepassioneerden. Bij Gill leidt het naar grote hoogten.

Virginia Woolf and the Women Who Shaped her World
Gillian Gill
Houghton Mifflin Harcourt
ISBN 978-1328683953
Verschenen in december 2019

Bestelinformatie