George Kennan, de vader van de containment strategie

Het vergt een inleiding om te onderstrepen waarom de Amerikaanse diplomaat George Kennan (1903-2005) een nieuwe biografie verdient. De Koude Oorlog tussen de Verenigde Staten en de Sovjet Unie is inmiddels dertig jaar voorbij en misschien is een van de grondleggers van de Amerikaanse strategie daarin niet zo bekend meer. Aan de andere kant bleek de diepe analyse van Ruslandkenner Kennan uitermate nuttig toen Wladimir Poetin ruim een jaar geleden Oekraïne aanviel. De wortels van Russisch optreden blijken tijdlozer dan je zou wensen.

Even terug in de tijd dan. Op 6 februari 1946 hield Sovjetleider Joseph Stalin in het Bolshoi Theater in Moskou een geharnaste toespraak. Hij had het over ‘twee kampen’ en verklaarde onder meer dat de strijd tussen het kapitalistische westen en de socialistische wereld onvermijdelijk was. Niets nieuws onder de zon, maar omdat de westerse media de toespraak agressief noemden kreeg hij onverwacht en onterecht gewicht.

De regering-Truman wist niet goed wat ze aan moest met de dreigende taal uit Moskou. Ze ging te rade bij de beste Rusland-kenner in Amerikaanse dienst, de chargé d’affairs in de ambassade in Moskou, George Kennan. Deze dwarsige diplomaat die meende een uniek inzicht te hebben in de Russische psyche, greep zijn kans. Hij stuurde een telex van ruim vijfduizend woorden naar de minister van Buitenlandse Zaken. Het werd bekend als ‘the long telegram’.

Kennan legde uit hoe de Sovjets naar de wereld keken, hoe die kijk werd beïnvloed door de geschiedenis en de aard van de Russen, wat dat praktisch betekende en hoe dat Amerikaanse beleid moest bepalen. Stalin had externe vijanden nodig om zijn regime te rechtvaardigen, schreef Kennan, maar de dreiging was beperkt, want de Sovjet-Unie was een traditioneel, ouderwets en door de oorlog verarmd land. Het kon getemd worden door simpelweg elke daad van agressie met weerstand te begroeten. Kennan voorspelde dat de Sovjet-Unie dan zijn klauwen zou intrekken. Containment noemde hij het.

Praten was de essentie

Als het veel sterkere westen zijn kaarten bedachtzaam speelde en vastberaden optrad, kon een echte confrontatie worden voorkomen. De verhoudingen in Europa lagen min of meer vast, bevestigd in Jalta, maar de positie van Duitsland, zoals immer cruciaal in Europa en als altijd een dreiging voor de Sovjet Unie, was onderhandelbaar. In die eerste jaren was het idee van een neutraal verenigd Duitsland bepaald niet wereldvreemd. Ondertussen zou diplomatie de verhoudingen tussen Amerika en de Sovjet Unie kunnen normaliseren. Praten was de essentie, vond Kennan.

Washington was onder de indruk, zij het vooral van de analyse van de dreiging, wat minder van de voorgestelde diplomatieke openingen. Minister van Buitenlandse Zaken George Marshall haalde Kennan terug om de nieuw opgerichte Policy Planning Staff te leiden, de interne denktank van het ministerie. Een jaar na het telegram verscheen in het vakblad Foreign Affairs een artikel onder de titel ‘De bronnen van het gedrag van de Sovjet Unie’, geschreven door een zekere ‘X’ , maar al snel werd duidelijk dat Kennan de auteur was.

Kort daarvoor, in maart 1947, hield president Truman een toespraak waarin hij de dreiging van de Sovjets in de zwartste termen schetste, om het congres over te halen isolationisme te laten varen. De president stelde in wat de Truman-doctrine zou gaan eten, dat elk land dat bedreigd werd door de Sovjets een beroep doen op de VS, en, beste politici, graag hier tekenen voor hogere defensie-uitgaven. Kennan schrok van de breedte van deze belofte, die zou enkel leiden tot onnodige en onverstandige interventies.

Militarisering van de Koude Oorlog

Later zei Kennan dat hij containment altijd had bedoeld als een breed programma, zowel militair als economisch. Een voorbeeld was de Marshallhulp die in 1947 werd voorgesteld en die aanvankelijk ook aan de Sovjet-Unie werd aangeboden, zij het onder onacceptabele voorwaarden. Kennan kon echter niet voorkomen dat zijn analyse de rechtvaardiging werd voor de militarisering van de Koude Oorlog. In 1949 werd de NAVO opgericht en West-Duitsland werd er in 1955 lid van. Een neutraal Duitsland, begrijpelijkerwijs een doelstelling van de Sovjet-Unie, werd onmogelijk, net als een vereniging van beide delen en het verwijderen van Berlijn als controversieel brandpunt. De rest van zijn lange leven (hij werd 102) zou Kennan strijden tegen die uitleg, klagend over de gemiste kansen om in de jaren vijftig te onderhandelen met de Sovjet-Unie. Zijn grote zorg was dat de confrontatie zou uitlopen op een nucleaire confrontatie, militaire actie tegen West-Europa achtte hij nooit erg waarschijnlijk.

Nog steeds debatteren historici over de vraag of de Koude Oorlog in de vorm waarin we hem kennen niet vermeden had kunnen worden. De vraag is natuurlijk niet te beantwoorden, al hebben prominente revisionistische historici betoogd dat Amerika minstens een deel van de schuld droeg van de militarisering. En hoewel Kennan zich niet achter die historici schaarde, was hij eindeloos gefrustreerd over de weigering van het westen om serieus te praten met de Sovjets. Intussen was zijn stug volhouden dat zijn analyses verkeerd geïnterpreteerd waren ook een manier om zichzelf relevant te houden. Tot zijn dood zou Kennan hopen dat hij een hoofdrol kon spelen, dat hij geraadpleegd zou worden.

Neurotisch persoon

Deze nieuwe biografie door Frank Costigliola biedt mede dankzij ruim gebruik van de dagboeken die Kennan in zijn lange leven schreef een fascinerend beeld – misschien wat al te lang in de aanloop naar 1946. George Kennan was een complex man. Briljant denker, kenner van Rusland en haar cultuur, een elegant schrijver en tegelijkertijd een neurotische persoon die de moderniteit verafschuwde en zichzelf vaak te kijk zette met beschamende racistische, misogyne en antisemitische opinies. Iemand die meer hield van Rusland, vooral het mystieke aspect en de negentiende-eeuwse cultuur, dan van zijn eigen Amerika, dat naar zijn gevoel uit de rails liep. Een man die in 1938, tijdens een van zijn vele periodes van depressie, een beschamend essay schreef waarin hij pleitte voor een autoritair regime in Amerika(het dook op in de jaren zeventig). Maar ook, vanuit dezelfde conservatieve inspiratie, iemand die al heel vroeg milieubescherming bepleitte.

 Kennan was een fan van Freud en zocht de verklaringen voor zijn eigen gedrag vaak in die richting. De dood van zijn moeder, een paar maanden na Kennans geboorte, leverde een gapend gat aan moederlijke warmte op. Kennan dacht lang dat het zijn schuld was, dat ze bij de bevalling was overleden. Hij had ook een nogal zelfdienende  Freudiaanse verklaring voor zijn vele seksuele escapades. Een ander anker was de Russische schrijver Tsjechov, die voor hem een authentiek Rusland vertegenwoordigde. Costigliola verbindt beiden als hij schrijft dat Kennans liefde voor Rusland, ‘zijn zoeken naar een mystieke verbinding’ voortkwam uit de eenzaamheid die terugging naar het verlies van zijn moeder. ‘Met enorme gevolgen voor beleid’, voegt hij er wat onbehouwen want onbewijsbaar aan toe.

Diepe haat voor Sovjet-leiders

In de diplomatieke dienst maakte Kennan snel carrière. Nadat Roosevelt in 1933 het Sovjet-isolement had beëindigd en een ambassade in Moskou had geopend, werkte Kennan in de Russische hoofdstad, waar hij eindelijk zijn kennis van taal en cultuur kon toetsen aan het Russische dagelijks leven. Het was een wilde boel in Moskou in 1934. De relaties tussen diplomaten en Russen waren open, rijk besprenkeld met alcohol en amoureuze relaties waren aan de orde van de dag. Een jaar later zouden de zuiveringen van Stalin beginnen, die veel van Kennans vrienden het leven kostten. Het zadelde Kennan op met een diepe haat voor de leiding van het land dat hij liefhad.

In 1952 kwam Kennan korte tijd terug als ambassadeur. Het was een teleurstelling: de diplomaten zaten in een fysiek isolement, opgesloten in de ambassade. Contacten met Russen mochten niet meer. Het frustreerde Kennan zo dat hij zich binnen een paar maanden buitenspel zette met onbehouwen uitspraken waarin hij, nota bene in Berlijn, de Sovjets vergeleek met de Nazi’s. De Sovjets wezen hem uit.

Het was erger dan dom. Stalin overleed een jaar later en het betekende dat de Amerikaanse ambassade zonder deskundige zat en, erger voor Kennan, hij miste daardoor de kans om relevant te zijn. Hoewel hij begin jaren zestig nog ambassadeur werd in Joegoslavië was zijn carrière als diplomaat voorbij, in de rest van zijn leven was hij vooral historicus – en schrijver van kritische opiniestukken.

Biografische illusie

Het nut van een biografie zoals deze is je te realiseren hoe bepalende ontwikkelingen mede werden beïnvloed door mannen als Kennan, briljant en onzeker, consistent en zwalkend, scherp en mokkend dat hij niet gehoord werd. Tegelijkertijd moet je waken voor de illusie die biografieën graag scheppen: dat deze of die persoon de geschiedenis vorm gaf. Mensen zijn veeleer pionnen in ontwikkelingen die soms autonoom zijn, en altijd gestuurd worden door vele factoren en veel mensen. Kennans telegram en artikel verschenen in een tijd dat de Amerikaanse politiek al een bepaalde kant opging en het is misleidend te denken dat zijn werk ervoor verantwoordelijk was. Ook zonder het telegram en het artikel hadden de relaties tussen Amerika en de Sovjet Unie een koude keer genomen.

Ik miste in dit boek, dat toch tamelijk volumineus is, een aantal ontwikkelingen rondom het telegram en het artikel. Het eerste is de respons van Walter Lippmann, de belangrijkste politieke columnist in Washington, op het X-artikel. In liefst veertien opiniestukken legde Lippmann uit waarom hij met Kennan (of in elk geval de geharnaste interpretatie van Kennan) van mening verschilde. Lippmanns boekje, The Cold War, gaf zijn naam aan de naoorlogse confrontatie. Ronduit vreemd is dat Costigliola de Truman-doctrine helemaal niet noemt.

Ook miste ik enige referentie aan NSC-68, National Security Memorandum 68, dat in april 1950 werd geschreven door Kennans opvolger, de onversneden havik Paul Nitze. NSC-68 ging nog een stap verder op de gemilitariseerde afslag die de Amerikaanse Koude Oorlog had genomen en betoogde dat zelfs in een democratisch land onacceptabele actie te tolereren was om de Sovjet-Unie dwars te zitten. Het was de vrijbrief die tot interventies in een veelheid aan landen zou leiden en tot de misdragingen van de CIA, die in 1975 door het Church committee werden blootgelegd. Naar mijn idee was het misschien nog wel belangrijker dan het telegram.

Uitbreiding NAVO

Kennans wijsheid werd opnieuw belicht toen de muur viel en de Koude Oorlog ten einde kwam. Hij had immers voorspeld dat de Sovjet-Unie ineen zou storten vanwege zijn interne contradicties, dat was een van de redenen waarom hij dacht dat onderhandelingen mogelijk zouden zijn en concessies zouden opleveren. In 1991 ging alles razendsnel, te snel voor deze conservatief, die meer hield van organische veranderingen. Hij waarschuwde in een profetisch opinieartikel in 1997 tegen de uitbreiding van de NAVO. Zijn grootste gave was, als altijd, zijn vermogen om de zaak vanuit Russisch perspectief te bekijken. Het artikel leidde tot twijfel bij president Clinton, maar die liet zich overhalen verder te gaan met de uitbreiding. Het gaf Kennan opnieuw een gevoel van onmacht.

Op de rand van de dood sprak Kennan zich ook uit tegen de Amerikaanse arrogantie die sprak uit de oorlog in Irak. Hoewel Kennan Oekraïne als een deel van Rusland zag, kreeg zijn analyse van de diepste gronden van Russische onzekerheid, mystiek imperialisme en in 2022 nieuwe aandacht.

In de manier waarop we naar de Koude Oorlog kijken, speelt ook Kennans biografisch leven een rol. Kennan koos zijn eigen biograaf, in de hoop dat hij de uitkomst kon beïnvloeden. Het werd John Lewis Gaddis, een toen nog relatief onbekende professor uit Ohio die standaardwerken over de koude oorlog zou publiceren en, mede dankzij zijn band met Kennan, de meest prominente koude oorlogshistoricus zou worden. Het probleem voor Kennan en voor de moderne geschiedschrijving was dat Gaddis geleidelijk aan tot de overtuiging kwam dat het koude oorlogsarrangement gerechtvaardigd was en prima werkte, hij noemde het een ‘stabiele vrede’. Gaddis zou in 2011 zijn biografie publiceren, na jaren duwen en trekken van Kennan, die in 2005 overleed.

Gaddis heeft zo zijn problemen als spreekbuis van de gevestigde interpretatie waarin Amerika niets te verwijten valt. Het verrast niet dat hij in 2003 opdook als adviseur en goedprater van George W. Bush en de oorlog in Irak. Costigliola, die eerder een deel van Kennans dagboeken redigeerde, heeft zijn eigen appeltje te schillen met zowel Kennan als Gaddis. Ik zal u de details besparen maar laten we zeggen dat de geschiedenis van de Koude Oorlog allesbehalve onomstreden vastligt, en dat geldt evenzeer voor ons oordeel over het leven van George Kennan.

Kennan. A Life between Worlds
Frank Costigliola
Princeton University Press, Princeton
ISBN 9780691165400
Verschenen in januari 2023

Bestelinformatie