Biografie Oppenheimer opnieuw bestseller door magistrale filmische vertolking

Er bestaan geen biografieën waaraan 25 jaar gewerkt is, die een Pulitzerprijs voor beste biografie winnen het jaar na verschijnen (2006) en waarvan bijna twee decennia later een film wordt gemaakt die zonder twijfel alle Oscars in de wacht gaat slepen die er te behalen zijn. Een briljante biografie met een even briljante biopic als cinematografische samenvatting en interpretatie van de geschreven biografie. En als gevolg van de biopic staat American Prometheus: The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer van Kai Bird en Martin J. Sherwin opnieuw in iedere top-10 non-fictie bestsellers in de Verenigde Staten, zoals die van de New York Times.

Begin 1980 tekende Martin Sherwin, de oer-auteur van de Oppenheimer-biografie, het contract met de befaamde New Yorkse uitgeverij Alfred A. Knopf. In de eerste 20 jaar van wat een biografische Hercules-taak zou worden, verzamelde Sherwin zo’n 50.000 documenten over Oppenheimers leven en werk. Hij interviewde 112 mensen die Oppenheimer persoonlijk gekend hadden, met hem gewerkt hadden, vrienden of gezworen tegenstanders. Maar na 20 jaar leek het er op dat Sherwin het zou gaan verliezen van zijn eigen documentatie: hij zat vast, overweldigd door de enorme hoeveelheid materiaal. Gelukkig voor het biografische genre, voor onze kennis van de geschiedenis van de turbulente Amerikaanse geschiedenis tussen 1935 en 1960, zag Sherwin in dat hij hulp nodig had. Hij nodigde Kai Bird, een jonge maar toen al toonaangevende biograaf, uit om als co-auteur het boek af te maken. Na enige aarzeling zegde Bird zijn medewerking toe. De twee auteurs heronderhandelden het contract met Knopf (na het eerste voorschot van $ 70.000 in 1980, kwam er nu een contract voor $ 290.000, een enorm bedrag in dollars anno 2023 ), en samen schreven ze vervolgens nog vijf jaar aan wat uiteindelijk American Prometheus zou worden.

Biografische geschiedschrijving

Het is niet toevallig dat het leven en werk van J. Robert Oppenheimer anno 2023 opnieuw zo in de belangstelling staat. De bijzondere film van regisseur Christopher Nolan die 21 juli j.l. in première ging, is volledig gebaseerd op de biografie van Sherwin en Bird. In een  interview met de New York Times zegt Nolan dat hij Oppenheimer de belangrijkste man van de 20^ste eeuw vindt: omdat hij de manager was van het project dat tot de atoombom leidde, die daarna onmiddellijk is ingezet om een al verslagen Japan direct tot volledige overgave te dwingen. Maar ook omdat na de gruwelijke atoomexplosies boven Hiroshima en Nagasaki, nooit meer een atoombom als aanvalswapen is gebruikt. De actualiteit van de film (en de biografie, althans in de VS) kan er voor een deel door verklaard worden: voor het eerst sinds 1945 is er een gruwelijke oorlog op het Europese continent, waar een waanzinnige Russische president voortdurend dreigt met de inzet van kernwapens. Maar het is niet moeilijk zo nog een aantal regio’s te noemen waar kernwapens een reëel gevaar zijn. De bioscopen in de VS en Europa zitten vol: het afgelopen weekend werd tot Barbenheimer-weekend uitgeroepen: op 21 juli gingen Barbie en American Prometheus in première: de keuze tussen escapisme of realisme volgens The Economist. De bioscopen voor Oppenheimer waren bomvol, maar de rijen buiten de bioscoop waar Barbie draaide langer…

Tweestrijd

Oppenheimer is de vader van de atoombom, maar tegelijk de profeet die vanaf de eerste inzet van dit absolute vernietigingswapen publiekelijk gewaarschuwd heeft voor de kernwapenwedloop. In veel recensies wordt Oppenheimer daarom een tragische held genoemd, meestal ook een naïeve man. Niet geheel terecht. Oppenheimer wist wat hij aanging, zowel met het ontwikkelen van de atoombom als met het oproepen tot een moratorium en het afzien van verdere ontwikkeling. Hij was ervan overtuigd dat als de wereld zou weten wat voor verschrikkelijk wapen de A-bom was, het niet meer gebruikt zou worden. Militair gesproken waren Hiroshima en Nagasaki niet nodig geweest, maar de militaire top en president Truman wilden de overmacht van de VS tonen en Japan tot onmiddellijke overgave dwingen en, misschien nog belangrijker aan Rusland en Josef Stalin, laten zien dat de VS bereid en in staat was het atoomwapen in te zetten. Het tegenovergestelde van wat Oppenheimer beoogde? Na lezing van American Prometheus weet je dat niet zeker. Sedert 1945 is de atoombom niet meer als aanvalswapen gebruikt, ondanks een schrikbarend gegroeid arsenaal in de VS, Rusland, China, de UK, Frankrijk en een reeks van kleinere naties, met niet zelden oorlogszuchtige regeringen. (Noord-Korea, Iran, maar wat te denken van Israël met de huidige regering). Oppenheimer redeneerde dat als de grootmachten de A-bom hadden er een afschrikkingsevenwicht zou ontstaan. Maar in die redenering wordt geen rekening gehouden met een gek als dictator, die in het nauw gedrongen een uiteindelijk suïcidale atoomoorlog begint. Dat is de angst die we hebben bij Kim Jung Un, en nu bij Poetin. Oppenheimer leidde het Manhattan Project om eerder een A-Bom te hebben dan Hitler-Duitsland. Een gek als Hitler zou de bom gebruikt hebben (Oppenheimer heeft eens gezegd dat hij de A-Bom met name wilde ontwikkelen om Hitler te verslaan). En zo word je als lezer van American Prometheus voortdurend van ethisch-morele dilemma’s naar pragmatische (maar gruwelijke) beslissingen geleid. Dat is ook de tweestrijd van Oppenheimer.

Te veel detail? Maar nodig!

De biografie American Prometheus is een “klassieke” Amerikaanse biografie. En binnen dit genre misschien wel één van de besten. In zijn voortreffelijke recensie voor Biografieportaal van G-Man: J. Edgar Hoover and the Making of the American Century, geeft VS-deskundige Frans Verhagen een mooie omschrijving:

‘Een goede biografie plaatst het onderwerp van studie in zijn of haar tijd en verschaft inzicht in diens handelen en denken in die context. Een heel goede biografie schudt daarnaast het gevestigde denken op en werpt een nieuw, verhelderend licht over het onderwerp, en is uiteraard ook geweldig geschreven.’

G-Man voldeed zonder meer aan die eisen. Naar die maatstaf gemeten is American Prometheus een heel goede, misschien zelfs wel uitmuntende biografie. Natuurlijk, het is de klassieke Amerikaanse biografie, met soms wel erg veel detail. Vrijwel ieder personage dat Oppenheimer vanaf zijn prille jeugd tot zijn dood tegenkomt, krijgt zijn of haar eigen minibiografie van ten minste enkele alinea’s. Er zijn gedeeltes (met name als het gaat om de linkse sympathieën van Oppenheimer voor de Tweede Wereldoorlog) die wel heel gedetailleerd zijn. Maar je kunt niet zeggen dat het onnodig is, want uiteindelijk is dat het “bewijs” waardoor Oppenheimer in de naoorlogse McCarthy-jaren in een besloten zitting van de Atomic Energy Commission zijn ”security clearance”, zijn volmacht toegang te krijgen tot geheime staatsdocumenten, kwijtraakte. Dat was in 1954, Oppenheimer was voor het Amerikaanse publiek een halfgod en de schokgolf die dat veroorzaakte was enorm. Toch was het niet de rabiate senator McCarthy die hierachter zat, maar de nu volledig vergeten Lewis Strauss. De succesvolle zakenman groeide van bewonderaar van de grote Oppenheimer, met wie hij graag een goede relatie had gehad, uit tot zijn felste tegenstander en zorgde voor diens publieke vernedering door het ontnemen van de security clearance. Maar ook hier geeft de biografie (en zeker de interpretatie in de film van Christopher Nolan) aan dat het een Pyrrusoverwinning is. Oppenheimer werd het levende symbool van de noodzaak tot wapenbeheersing, en reisde de VS en de wereld af om als “vader van de atoombom” te pleiten voor wapenbeheersing en het terugbrengen van het atoomarsenaal. Zijn antagonist Strauss liep vier jaar later, dankzij zijn optreden in de zaak Oppenheimer, een benoeming tot minister van handel in de tweede regering Eisenhower mis, wat de kroon op zijn carrière had moeten zijn.

Verrijking

De biografie American Prometheus laat de ontwikkeling van een briljante jongeman tot een gevierd hoogleraar zien, een veelzijdig begaafd mens, geïnteresseerd in en een kenner van de wereldliteratuur, een uiterst charmante man, een womanizer, iemand die aan de top van de wetenschapspyramide stond, maar tegelijkertijd een bekwaam manager van het Manhattan Project dat tussen 1942 en 1945 de atoombom ontwikkelde, die ook bijna twintig jaar directeur was van het befaamde Princeton Institute for Advanced Study. Maar we zien ook een getormenteerde Oppenheimer, in zijn vele moeizame relaties met vrouwen, de kettingroker met eigenlijk altijd een sigaret in zijn mondhoek (hij overleed in 1967 aan kanker), de levensgenieter die (veel) genoot van zijn eigen martini’s. Maar ook de man die uren paard kon rijden door het woeste woestijnlandschap van New Mexico waar hij een eigen ranch had, niet ver van Los Alamos waar hij jaren later leidinggaf aan het Manhattan Project. Een goede biografie laat de lezer de persoonlijkheid van de hoofdpersoon zien in de context van zijn of haar tijd. Dat doet American Prometheus: je begrijpt Oppenheimer in al zijn complexiteit, de dilemma’s waarvoor hij stond. Je begrijpt door deze biografie ook die boeiende en vaak verwarrende periode tussen 1935 en 1950, het felle anticommunisme in de VS, het samen met de Sovjet-Unie verslaan van het grotere kwaad van Hitler-Duitsland, om vervolgens weer in een heksenjacht op communisten te vervallen. Een goede biografie schudt ook het denken op. Dat doet American Prometheus. Dat is misschien ook een reden dat de bioscopen vol zitten. We beseffen dat de wereld misschien dichter bij een rampzalige kernoorlog sinds 1945 ooit het geval is geweest.

Geschiedenis is nooit rechtlijnig, mensen zijn nooit zwart-wit. Maar het is een verrijking om die geschiedenis iets beter te begrijpen door het leven te lezen van een bijzonder mens. Christopher Nolans verfilming van American Prometheus is prachtig, maar lees eerst de biografie en geniet dan nog meer van de film. En denk ook na over de moeilijke keuzes waarvoor we staan.

American Prometheus. The Triumph and Tragedy of J. Robert Oppenheimer
Kai Bird and Martin J. Sherwin
Alfred A. Knopf
ISBN paperback 9780375726262 
ISBN e-book 9781838957193
Verschenen in 2005

Bestelinformatie