Het actieve leven van een filosoof. Biografie van Hannah Arendt

‘Ik geloof dat een denkproces altijd verbonden is met persoonlijke ervaring. Alle denken is nadenken, iets doordenken.’

Hannah Arendt, je kunt haar naam niet denken zonder dat je direct associeert: de banaliteit van het kwaad. Beroemd werd ze, wereldberoemd, met haar verslag van het proces tegen Adolf Eichmann, waarin ze dat begrip muntte.

Jeruzalem, 1961. Het absolute kwaad, wat is dat eigenlijk, vroeg Arendt zich tijdens het proces af. Is dat Adolf Eichmann, de man die als naaste medewerker van Heinrich Himmler en Richard Heydrich verantwoordelijk was voor het vervoer van miljoenen Joden naar de Duitse concentratiekampen? Nee, zegt Arendt. Eichmann was een schakel, een schakel in een systeem. Het absolute kwaad? Toch vooral een opeenstapeling van kleine, bureaucratische handelingen. Eichmann voerde slechts zijn taak uit, deed zijn werk. Een bureaucraat. Kijk met die ogen nog eens naar The Zone of Interest over kampcommandant Rudolf Höss en zijn gezin in hun villa aan de rand van Auschwitz.

Het is haar niet in dank afgenomen. Vergoelijking van afschuwelijke misdaden. Ontkenning van persoonlijke verantwoordelijkheid. Het kwam haar vanuit verschillende hoeken zelfs te staan op verwijten van antisemitisme.

Joodse vluchtelingen

Antisemitisme, Hannah Arendt? De vorig jaar in Duitsland verschenen biografie van Thomas Meyer zet dát beeld in ieder geval recht. En dat komt vooral doordat Meyer zeer uitgebreid aandacht besteedt aan een periode in Arendts leven die in de meeste biografieën onderbelicht is gebleven. Hannah Arendt is namelijk naast beroemd filosofe ook de vrouw die, nadat ze in 1933 van Duitsland naar Parijs was gevlucht, als medewerkster van de organisatie Aliyah des Jeunes ervoor zorgde dat honderden kinderen van Joodse vluchtelingen uit Duitsland een veilig heenkomen in Palestina konden vinden.

Geen filosofie in die Parijse jaren, hoewel ze wel in contact stond met Franse denkers als Raymond Aron, Jean-Paul Sartre en Albert Camus. Maar filosofie bedrijven, dat deed ze niet in Parijs. Nee, ze schreef brieven en notities, onderhield contacten met Berlijn, duikelde namen van bedreigde kinderen op, organiseerde, regelde visa en vervoer. Naar Parijs, en vervolgens door naar Palestina. Maar eerst moesten de kinderen worden voorbereid op hun nieuwe bestaan. Praktische vaardigheden leren vooral, land bewerken, timmeren, bouwen. Want dat was wat ze nodig hadden wanneer ze eenmaal in het ‘Beloofde Land’ zouden zijn aangekomen. Arendt zorgde er allemaal voor, hands-on, samen met de andere medewerksters van de Aliyah des Jeunes. Hoezo antisemitisme?

Meyer beschrijft Arendts activiteiten heel gedetailleerd en goed gedocumenteerd. Hij stelt het beeld van de studeerkamergeleerde radicaal bij en daarmee is de biografie al goeddeels geslaagd. Wat Thomas Meyer ook heel goed doet, verderop in de biografie, wanneer Arendt inmiddels naar de Verenigde Staten is uitgeweken, is dat hij laat zien op welke manier de filosofe – dán wel, dan is er immers tijd om te filosoferen – haar denkwerk verbindt met haar handelen uit de Parijse periode. Een denkproces is altijd verbonden met een persoonlijke ervaring, de woorden van Arendt zelf. En Meyer laat overtuigend zien hoe dat bij Arendt in zijn werk ging. Arendts beeld van het naziregime, vooral gevormd door haar ervaringen met het werk voor de Joodse kinderen, vindt uiteindelijk een filosofische weerslag in haar denken over de kenmerken van totalitaire systemen, of dat nou het nationaalsocialisme of het communisme is. Zo kennen we Hannah Arendt: als de denker van de banaliteit van het kwaad. En voor de wat meer ingevoerden: de schrijfster van dat grote politiek-filosofische werk, The Origins of Totalitarianism, haar hoofdwerk dat een paar jaar geleden nog in drie delen in een Nederlandse vertaling is verschenen.

Liefdesrelatie

Vijftig jaar terug in de tijd. Hannah Arendt wordt in 1908 geboren in Linden, een plaatsje in de buurt van Hannover. Ze groeit op in Königsberg. Tegenwoordig heet dat Kaliningrad en ligt het in Rusland, maar destijds was het nog ‘gewoon’ Duitsland. En het was dan ook helemaal niet vreemd dat ze na haar middelbare school duizend kilometer verderop ging studeren, eerst in Berlijn en later nog verder naar het westen, in Marburg, Freiburg en Heidelberg. Studeren deed je in die tijd namelijk bij een beroemde professor, en ja, Edmund Husserl zat in Freiburg en Karl Jaspers, bij wie ze promoveerde, in Heidelberg. Grootheden destijds, de fenomenoloog Husserl en de theoloog Jaspers. En de coming man in die jaren was Martin Heidegger, hoogleraar in Marburg. Marburg was the place to be voor jonge, ambitieuze filosofiestudenten en -studentes.

Veel is geschreven over de korte maar hevige liefdesrelatie die zich ontwikkelde tussen de omstreden filosoof van Sein und Zeit met zijn priemende ogen en diens twintig jaar jongere studente. Tegenwoordig zouden we onze wenkbrauwen fronsen en iets als ‘grensoverschrijdend’ of ‘ongelijke machtsverhouding’ roepen, maar voor Hannah en Martin had hun relatie geen twijfelachtig randje. Althans, daar lees je in deze biografie niets over, daarvoor moet je bij anderen zijn. Thomas Meyer speculeert niet over gevoelens voor zover hij ze niet met documenten kan onderbouwen. Meyer is een man van de documentatie, een man van de wetenschappelijke methode. Maar heel af en toe laat hij zich verleiden tot zinsneden als ‘Er zijn geen documenten overgeleverd waaruit blijkt dat […], maar we kunnen toch wel aannemen dat […]’. Dat zijn dan ook gelijk de minste passages van deze biografie. Voor het overgrote deel is het boek voorbeeldig wetenschappelijk verantwoord. Meyer is niet voor niets de bezorger van het complete werk van Arendt in een tekstkritische editie, gepland in twaalf delen. Daar moet je als lezer dan wel iets voor over hebben, want ja, wetenschappelijk verantwoord betekent ook dat je de invloed van Heidegger op Arendt en hun filosofische wisselwerking laat zien. En wie weleens iets van Heidegger heeft gelezen, weet dat je dan niet de meest toegankelijke teksten te verwerken krijgt.

Mediapersoonlijkheid

Vijftig jaar vooruit. We zijn in de Verenigde Staten. Hannah Arendt heeft haar belangrijkste werken gepubliceerd. Ze is de meest vooraanstaande politiek filosofe van haar tijd en schuwt de publieke discussie niet. Ze wordt regelmatig gevraagd om commentaar op actuele gebeurtenissen te leveren. Ze schrijft in kranten, treedt op in radioprogramma’s en levert in 1963 – voor even terug in Duitsland –een spraakmakend interview voor het Zweite Deutsche Fernsehen af. Ze is een mediapersoonlijkheid geworden. Maar in al haar uitingen blijft ze genuanceerd. Niets is absoluut zwart, niets absoluut wit. De civil rights movement in de Verenigde Staten? Een uitgesproken pleitbezorger is ze er nooit van geweest. Het feminisme? Idem dito. Te eenvormig, te doctrinair. Ga altijd uit van de concrete situatie en probeer van daaruit te handelen. Het leven is nooit eenvoudig, nooit te vatten in één of twee leuzen, hoe waar die op zich ook kunnen zijn. Zionisme? Het zionisme, waar ze zich zelf zo hard voor heeft ingezet? Ja, belangrijk, zeker. Maar bedenk wel dat het nooit de oplossing kan zijn wanneer de problemen van de Palestijnen in Palestina niet worden onderkend en opgelost. Aldus Hannah Arendt, eind jaren zestig.

En nog eens vijftig jaar verder in de tijd. Hannah Arendt is inmiddels al bijna een halve eeuw dood. Heeft zij ons nog wat te zeggen in het huidige tijdsgewricht? In zijn biografie laat Thomas Meyer die vraag onbeantwoord. In de biografie zelf gaat het om een uitbundig gedocumenteerde, feitelijke levensbeschrijving. De feiten en niets dan de feiten. Maar in zijn voorwoord laat Meyer zich heel even van een andere kant zien. Het is augustus 2023 wanneer hij dat voorwoord schrijft, en hij kan het niet over zijn hart verkrijgen om niet kort naar de situatie in de wereld te verwijzen. Hij haalt 24 februari 2022 aan, de dag dat Rusland Oekraïne binnenviel. Actueel, Hannah Arendt? Misschien, schrijft Meyer. ‘Maar ik houd me daar niet mee bezig, ik heb ervoor gekozen Hannah Arendt in haar tijd te plaatsen.’ Twee maanden later was het 7 oktober.

Hannah Arendt. Die Biografie
Thomas Meyer
Piper Verlag
ISBN 978-3-492-05993-0
Verschenen in september 2023

De vertaling van W. Hansen verschijnt 14 mei a.s. bij Atlas Contact

Bestelinformatie