Mikhail Kutuzov, een Russische generaal om van te houden

Het is misschien niet het handigste moment om een vuistdikke biografie van Kutuzov, een van Ruslands beroemdste generaals te publiceren – of juist wel, als aanvulling op de huidige uitleg in de media hoe Russen tegen hun eigen geschiedenis aankijken of waarom Poetin meent dat Rusland een hoge internationale standing verdient.

Hollywood in Moskou

Ik had eerlijk gezegd nog nooit van Mikhail Illarionovich Golenischev-Kutuzov (1745-1813) gehoord. De schuld van mijn geschiedenisleraren? De CPN (want Stalin hield ook van de generaal)? Had ik Oorlog en Vrede van Tolstoj moeten lezen toen ik eens even werkloos was? Ik had in ieder geval beter moeten opletten toen ik in 2008 op de MIPCOM in Cannes rondliep, de internationale beurs voor in- en verkoop van televisieprogramma’s, die op een ander tijdstip dan het filmfestival wordt gehouden. Op de MIPCOM ontdekte ik een imponerende Russische stand die een enorme hoeveelheid televisieseries en films over de Tweede Wereldoorlog en andere historische onderwerpen in de aanbieding had. In één klap werd me iets duidelijk daar: waarom had ik nooit beseft dat de Russen hun eigen Hollywood hebben en dat ze uiteraard, zoals de Amerikanen, eindeloos hun bevolking hebben blootgesteld aan hun eigen oorlogsverhalen. Kutuzov figureert in diverse producties, weet ik nu.

Napoleons nemesis

Kutuzov blijkt in Rusland en ver daarbuiten een legendarische figuur, omdat hij de strateeg was die in 1812 Napoleons Grande Armée, of wat daarvan nog over was, op de terugtocht dwong, waarbij Napoleon zelf helaas ontsnapte. Behalve Kutuzovs strategie zal toen ook geholpen hebben dat het grootste deel van de inwoners van Moskou met hun hele hebben en houwen was geëvacueerd voordat de Franse keizer de stad binnen marcheerde – en dat de historische hoofdstad door moedwil of per ongeluk grotendeels afbrandde. Daardoor had Napoleon amper voordeel van zijn verovering, in ieder geval was er weinig voedsel, terwijl zijn soldaten hadden gehoopt eindelijk weer eens goed te dineren, zoals hen in andere veroverde chique hoofdsteden te beurt was gevallen. Moskou was toen ook al niet meer de hoofdstad en regeringszetel, voor regime change had Napoleon moeten oprukken naar Sint-Petersburg. Hij bleef toch nog enkele weken in Moskou, ik denk diep vertwijfeld over what to do next.

Hoe dan ook, de Russische victorie over Napoleon veranderde voor heel Europa de loop der geschiedenis, nadat allerlei landen al eerder kennisgemaakt hadden met de Franse ambities: Nederland, Italië, Spanje, Duitsland, Oostenrijk, Zwitserland, Polen, Ierland, het Verenigd Koninkrijk, Egypte, de Balkan en andere onderdelen van het Ottomaanse rijk. Als militair strateeg was Kutuzov betrokken bij bijna alle oorlogen die door de ‘reactionaire’ coalities van o.a. Russische, Britse, Zweedse, Oostenrijkse en Pruisische legers werden ondernomen om de expansie van het ‘revolutionaire’ Frankrijk onder Napoleon te stoppen. Bij deze ‘Napoleontische oorlogen’, die al vele jaren het specialisme zijn van Kutuzovs biograaf Alexander Mikaberidze, kwamen honderdduizenden militairen en burgers om, niet alleen door de veldslagen, maar ook door honger  en besmettelijke ziekten. Sommige historici zien er het begin in van de moderne ’totale oorlog’ die niet meer alleen op slagvelden wordt uitgevochten. Ik denk dat ze deels gelijk hebben.

Bijna was Kutuzov ook in Holland. Tsaar Paul had hem verordonneerd op te trekken naar onze kust, waar Frans-Bataafse troepen in september 1799 bij Bergen een Engels-Russische invasie hadden afgeslagen. De Russen verloren er drieduizend soldaten en hun opperbevelhebber werd   krijgsgevangen genomen, een blamage. Maar nadat Kutuzov en zijn troepen vanuit Sint-Petersburg in slecht weer  al meer dan duizend kilometer lopend over land richting Hamburg hadden afgelegd, waar ze zich zouden inschepen, blies de tsaar zijn plan af.

Standbeelden in Oekraïne

Aangezien Oekraïne ooit onderdeel was van de Sovjet-Unie en Kutuzov daar nog uitgestrekte landerijen heeft bezeten (die hij kreeg als dank voor zijn militaire verdiensten), is het niet verwonderlijk dat ook daar standbeelden van de generaal staan. Sinds de Russische bezetting van de Krim in 2014 en het begin van de Russisch-Oekraïense oorlog in dat jaar worden ze geleidelijk weggehaald. Want Kutuzov mag een formidabele tegenstander van het Franse imperialisme onder Napoleon zijn geweest, hij had niets tegen het Russische imperialisme en kolonialisme onder de tsaren. En wat is Poetins oorlog anders dan een soort 19e-eeuwse landjepik?

In 2012 liet Poetin tweehonderd jaar na ‘1812’ de nederlaag van de Franse keizer feestelijk herdenken. Het is maar dat u weet waaraan u uw soevereiniteit als Europees land deels te danken heeft.

Tolstojs universum

Al op pagina drie van zijn boek beklaagt Mikaberidze zich over het beeld van Kutuzov dat ‘vele’ lezers aan Tolstojs Oorlog en Vrede zoudenhebben overgehouden, het enige kanaal waardoor massa’s niet-Russen ooit van de generaal gehoord hebben.

‘Veel lezers herinneren zich Kutuzov hoofdzakelijk als de man die lag te dutten aan de vooravond van [de verloren slag om] Austerlitz en om weinig anders. Weinige weten van zijn diplomatieke successen, zijn campagnes tegen de Ottomanen of zijn bijdragen aan de Russische Militaire Verlichting [de professionalisering van het Russische leger – AvA.]. Het is tijd om hem uit Tolstojs roman te tillen – hoe eindeloos rijk dat universum ook is – en hem in de wereld neer te zetten die hij meehielp vorm te geven.’

Niet dat Tolstoj negatief over de generaal was, integendeel. Maar de biograaf wil zowel de idolate fans van Kutuzov als zijn unfair kritische tijdgenoten corrigeren, want, nee, Kutuzov was geen depressieve lafaard met een beperkt verstand en te weinig passie voor de goede zaak, geen generaal die te vaak koos voor ‘defensieve oorlogsvoering’, geen nuffige hoveling, geen leugenachtige diplomaat en geen vrouwengek die somber en kip kluivend tijdens de veldslag in Borodino toekeek hoe Fransen en Russen elkaar in de pan hakten.

Een generaal om van te houden

Wie en wat hij dan wel was, wordt met zoveel liefde voor detail en zoveel inlevingsvermogen gereconstrueerd dat je de biograaf ervan zou kunnen gaan verdenken een enorm zwak voor Kutuzov te hebben ontwikkeld. Ik deed dat, hoewel pacifist, bijna willoos als meegesleepte lezer.

Want als militair blinkt Kutuzov uit door zijn zorg voor de gewone soldaten: nu eens moeten ze beslist de kans krijgen om uit te rusten na dagen marcheren door koude regen en blubber, dan weer moet de aanvoer ook van alcohol worden veiliggesteld of geeft hij orders voor oprichting van veldhospitalen voordat de slachtingen beginnen. Hij is voor naleving van regels voor officieren die illegaal hun echtgenotes meenamen tijdens veldtochten; altijd vindt hij dat soldaten eerst fatsoenlijk getraind moeten worden.

Hij praat urenlang, soms wekenlang in op onderhandelaars en diplomaten van tegenpartijen en weet heel creatief compromisoplossingen te bedenken, bijvoorbeeld voor een wapenstilstand die op zeker moment een einde maakte aan het wederzijds uitmoorden van Russen en Ottomanen. Hij bood toen aan een al praktisch verslagen Turks leger niet krijgsgevangen te nemen maar als gast van Rusland te onderhouden totdat een vredesverdrag zou zijn getekend – want zo behield hij dit leger als troef in de onderhandelingen.

Het diplomatieke genie bewaart zijn geduld als een piepjonge tsaar zijn adviezen negeert en ook wanneer het overleg met zijn generale staf uitmondt in een soort hedendaagse talkshow met te veel meningen, soms wel dertig.

Zelf waag ik te betwijfelen of Kutuzov c.s. inderdaad de beste keus maakten door de megalomane Napoleon in 1812 helemaal naar Moskou te ‘lokken’ (de keizer had zelf Moskou op zijn bucket list staan), door te weinig weerstand tegen hem te bieden toen hij onderweg was – een soort asymmetrische oorlogsvoering, een uitputtingsoorlog. Maar hoe die moordend lange weg van Parijs naar Moskou verliep, dat was bepaald niet Kutuzovs beslissing alleen. En dat Napoleon ontsnapte en nog even in Parijs verder kon regeren, het was niet alleen zijn schuld.

Hoe dan ook, in 1814 viel een zesde coalitie van mogendheden Frankrijk binnen en werd Frankrijks laatste, immens populaire militaire genie tot aftreden gedwongen en verbannen naar het eiland Elba. Napoleon wist toch nog een keer een comeback te maken maar hij werd dus, zoals iedereen weet, in 1815 definitief verslagen in de Slag van Waterloo, door een zevende coalitie (zonder Kutuzov, dan al overleden). Tegenwoordig woedt een verder minzame controverse over hoeveel biografieën van en boeken over Napoleon er sindsdien zijn verschenen: 40.000, 73.000? Boeken over de later door tsaar Alexander tot Prins verheven Kutuzov zijn er beduidend minder, al bleef hij tot de implosie van de Sovjet-Unie almaar groeien als held en icoon, een legendevorming waarin ‘de rol van Stalin cruciaal’ was; historici waren tijdens de Grote Patriottische Oorlog (WOII) letterlijk doodsbenauwd om ook maar iets onaardigs over Kutuzov te schrijven. Ze riskeerden de goelag.

Buitenbeentje

Kutuzov werd geboren in een rijke familie die behoorde tot de top van de Russische landadel, die twee procent van de aristocratie die meer dan vijfhonderd mannelijke lijfeigenen hadden (plus vrouwvolk maar dat werd door de ambtenarij niet geteld). Zijn familie bezat meer dan tweeduizend ‘zielen’ die in dorpjes van houten hutten verspreid over de landgoederen woonden. Volgens de biograaf was het huis van Kutuzovs familie wel veel groter, maar ook van hout en zonder modern comfort. Kutuzovs moeder overleed toen hij een jaar of acht was en omdat papa als militair bijna nooit thuis was, nam zijn vrome grootmoeder van moederskant het hele gezin onder haar hoede.

Als kind was hij een buitenbeetje, hij bleef liever in gezelschap van volwassenen en stelde onvermoeibaar vragen aan iedereen, heet het. Zijn wetenschappelijk ingestelde vader, een ingenieur,  wilde dat zijn zoon degelijk onderwijs kreeg, maar leraren die op zo’n van god verlaten herenboerderij wilden werken, waren zeldzaam. Zo lukte het de vader een ‘gestoorde Hollandse huisonderwijzer’ in te huren die vooral geïnteresseerd bleek in alchemie.

Al bij zijn geboorte had Kutuzov twee opties voor een goede baan: aan het hof van de tsaar of in het leger. In de tweede helft van de 18e eeuw werd in Rusland het aantal militaire scholen, ook voor jongere kinderen, enorm uitgebreid en de leerprogramma’s waren er breed en pittig, inclusief vreemde talen. Dit is waar Kutuzov gevormd werd, maar hij had ook het geluk na school meteen enkele maanden in een infanterieregiment te dienen onder Alexander Suvorov, een andere beroemde generaal, die als motto voor zijn troepen had: ‘Train hard, fight easy’. Op zijn vijftiende was Kutuzov al junior officer met verantwoordelijkheid voor het drillen van anderen!

In 1764 meldde hij zich als vrijwilliger voor het neerslaan van eventuele onlusten of een staatsgreep  in Polen, in de aanloop naar verkiezingen voor een nieuwe koning door het parlement daar, de Sejm. Tsarina Catherina II wilde zeker stellen dat haar kandidaat zou winnen. Militaire actie bleek niet nodig. Kutuzov kreeg vervolgens alle kans om zich onder de upper class van Sint-Petersburg te mengen, waar hij behalve ‘waardevolle connecties’ ook de ‘sociale en diplomatieke vaardigheden opdeed die hem later beroemd maakten’.

Vanaf de zomer van 1767 zou Kutuzov drie jaar als officier notulen maken, agenda’s voor vergaderingen opstellen, documenten ter ondertekening voorbereiden en nieuwe wetgeving distribueren, ten behoeve van een commissie die de bescheiden politieke Verlichtingsidealen van Catherina moest doorvoeren. De verdeeldheid over de privileges van de adel en het instituut van lijfeigenschap was echter zo groot dat Catherina de commissie weer ontbond, uit vrees voor een burgeroorlog. Zo’n bofkont toch, die Kutuzov, dat hij ook die nuttige administratieve ervaring kon opdoen en ondertussen een lekker leventje in de hoofdstad kon leven.

Kutuzovs eerste oorlog

In juni 1770 was het Russische leger onder opperbevelhebber Peter Rumyantsev klaar voor een nieuwe oorlog tegen de Ottomanen, een verzoeknummer van Sultan Mustafa III. Uitleg over de casus belli zou hier te ver voeren, laten we het maar samenvatten als inbreuken van Rusland op Ottomaanse invloedssferen. Captain Kutuzov kreeg een belangrijke taak toegewezen als kwartiermaker. We weten niet of hij Rumyantsevs optimisme deelde dat 31.500 Russen het konden winnen van de 200.000 ‘ongedisciplineerde’ en ‘slecht georganiseerde’ troepen van de sultan. De biograaf wijdt vele pagina’s aan de veldslagen in deze ruim twee jaar durende oorlog, waarin de Russen uiteindelijk grotendeels wonnen en Kutuzov waardevolle militaire ervaring opdeed. Hij werd bevorderd tot lieutenant colonel.  De sultan gooide het bijltje erbij neer en koos voor onderhandelingen, die zich de rest van 1772 zouden voortslepen.

Grapje

Je hebt nu nog van die zeer gewaardeerde gastheren: gezellige drinkers, die ook voor voldoende hapjes zorgen, vol grappen en anekdotes, die het gedrag en de stemmen van afwezige collega’s en superieuren fantastisch kunnen nadoen. De jonge Kutuzov stond er ook om bekend en op een dag imiteerde hij het blijkbaar merkwaardige loopje van Rumyantsev. Gelach alom maar een collega briefde het optreden via via door aan Rumyantsev, die wellicht last had van een minderwaardigheidscomplex vanwege zijn geringe lengte. De gekwetste ziel ontsloeg Kutuzov nog net niet uit het leger. Jaren loyale dienst, waardering voor met succes uitgevoerde gevaarlijke missies: weg. Kutuzov zou de rest van zijn leven collega’s wantrouwen en op zijn woorden passen. Hij wist te bewerkstelligen dat hij werd overgeplaatst naar het Tweede Leger op de Krim, die de Russen in 1771 met succes veroverd hadden op lokale bondgenoten van het Ottomaanse rijk.

Wat als?

En dan volgt zo’n gebeurtenis van het type waar deze biografie vol mee staat: gewonnen of verloren veldslagen en oorlogen, of verstoorde relaties tussen mogendheden – door gebrek aan communicatie, misverstanden, in het geheim door militairen afgesloten wapenstilstanden, fake news, intriges van diplomaten, dubbelspel en verraad, generaals die hun orders negeren (zelfs die van Napoleon), een veel te jonge tsaar, onnodige blunders, of ook wel gewoon slecht weer en voedseltekorten, onbruikbare landkaarten en te weinig belangstelling voor militaire innovaties bij de tegenstander, laat staan voor diens psychologie.

Hoe belangrijk eigenlijk was destijds praktische militaire strategie waarmee Kutuzov zijn naam vestigde? Tientallen gebeurtenissen hadden heel anders kunnen aflopen, de biografie zou geherinterpreteerd kunnen worden als een groot ‘Wat als?’ dankzij de bergen details die Mikaberidze zo monter verstrekt. Door al die ‘bijkomstigheden’ lijkt het belang te verminderen van de geopolitieke structurele aspecten van de oorlogen in Kutuzovs tijd, omdat de uitkomsten zo onvoorspelbaar werden. Misschien was het ook te vroeg voor legers tot een half miljoen man want de logistieke problemen – aanvoer van voedsel, drank, munitie, nieuwe paarden en kanonnen –  blijken keer op keer onoverkomelijk voor alle partijen. Waarom blijven vechten voor grote, duidelijke doelen als nevenzaken en kleinigheden die in de war stuurden? Wellicht is dit soort oorlogsmoeheid ook een verklaring voor het bijeenroepen van het Congres van Wenen in 1815-1816, toen de zegevierende mogendheden eindelijk eens gingen werken aan permanente, door bijna iedereen erkende grenzen (zoals de Verenigde Naties opnieuw deden na 1945, voor alle continenten).

Overbodige Russisch-Turkse oorlog

Neem bijvoorbeeld het oorlogsjaar 1774: door de Russische bezetting van de Krim waren de Tartaarse stamhoofden en religieuze leiders van het schiereiland naar Istanbul gevlucht en bepleitten daar ingrijpen door de sultan. Hun gebeden werden na drie jaar verhoord en de Turken stuurden een invasiemacht van zo’n 30.000 man naar de Krim (ter vergelijking, dit is twee keer het aantal militairen in de huidige landmacht van Nederland). Ze bouwden steunpunten aan de kust op, wat de bevelhebber van het Tweede Leger van Rusland op de Krim hoogst nerveus maakte. Hij stuurde een detachement van zo’n 2.750 man, onder wie Kutuzov, om een verdere opmars te stoppen. Beide kampen wisten niet dat onderhandelaars kort tevoren eindelijk op 21 juli 1774 in het Bulgaars dorp Küçük Kaynarca honderden kilometers ver weg een vredesverdrag hadden gesloten, waarmee na zes jaar een einde kwam aan de Russisch-Turkse oorlog.

Geen telefoon, geen radio. De Russen vielen aan en bijna had Mikaberidze een andere biografie moeten schrijven. Kutuzov kreeg een musketkogel tussen zijn oog en rechterslaap die er aan de andere van zijn schedel weer uit kwam. De kans dat hij dit zou overleven, was toen ‘astronomisch klein’. Maar hij redde het, ook na een hobbelige tocht van tweeduizend kilometer van de Krim naar een ziekenhuis in Sint-Petersburg. Hoewel hij sindsdien vaak werd afgebeeld met een zwart ooglapje, klopt dat niet want hij had zijn rechteroog niet verloren, ook zijn hersenen leken zich niets van alle schade aan te trekken (hoewel zijn vijanden graag suggereerden dat er toch een draadje los zat sindsdien). Hij kreeg een jaar betaald verlof om te herstellen en raadpleegde onder meer de beroemdste chirurgen van Leiden. En na nog meer heroïsche acties tegen de Ottomanen en weer een vredesverdrag werd hij op last van tsarin Catherina… Ruslands ambassadeur in Istanbul. Zijn belangrijkste taak: voorkomen dat door Franse douceurtjes voor de sultan een Frans-Ottomaanse alliantie tegen Rusland zou ontstaan.

Geldproblemen en vrouwen 

Een karavaan met meubilair en andere onmisbare dingen, cadeaus voor de sultan en zeshonderd m/v toekomstig ambassadepersoneel zette zich van Sint-Petersburg in beweging naar Istanbul. Rusland moest laten zien dat het groots en belangrijk was. De sultan liet zich ook niet onbetuigd: de Russen werden op de grens ontvangen in prachtig ingerichte tenten, met vuurwerk en overvloedig eten.

Kutuzov zal wel even aan thuis gedacht hebben, zijn vrouw en vijf dochters, die hij geacht werd te onderhouden van de opbrengst van zijn eigen landgoederen. Er waren maanden dat dit niet lukte. Door zijn frequente afwezigheid werd hij volop bestolen. Eén keer moest hij zelfs een eervolle benoeming weigeren omdat hij de tienduizend roebel niet kon opbrengen om zich naar het front te verplaatsen. Mikaberidze legt niet uit waaraan dit enorme bedrag, gelijk aan tweeduizend jaarsalarissen van soldaten, onderweg besteed werd, maar zelfs de culinair verwende Fransen van Napoleon verbaasden zich over de luxe etenswaren en drank van de Russische generale staf, die ze eens buitmaakten. Maar dat is vast niet het hele verhaal in een leger dat geplaagd werd door ’twee eeuwige problemen: alcohol en desertie‘. Kreeg de opperbevelhebber wel roebels mee voor eventualiteiten onderweg?

Zijn hele leven had Kutuzov last van financiële problemen, ondanks soms vorstelijke beloningen voor zijn successen. Onduidelijk blijft wat hij in diverse stadia van zijn carrière nu eigenlijk verdiende. Zijn status verplichtte hem tot extravagante bruiloftsfeesten voor zijn in de upperclass trouwende vijf dochters, waarvoor hij zich in de schulden moest steken. Je krijgt ook de indruk dat hij geen misbruik wenste te maken van zijn positie. Als bestuurder hief hij wel nieuwe belastingen, maar niet zoals andere Russische gouverneurs om zichzelf te verrijken, maar voor verbetering van straten e.d.

Mikaberidze benadrukt keer op keer hoezeer hij verlangde naar zijn gezin, als hij weken, maanden, jaren van huis was. De brieven die hij aan zijn vrouw en dochters schreef, nemen voor hem in, omdat hij echt met hen probeerde mee te leven en zijn eenzaamheid en verveling etaleert. Toch is het dezelfde man die over slagvelden met duizenden lijken kan kijken en daarna optrekt naar de volgende oorlog, al noemt de biograaf zijn groeiende morosity, verzamelterm voor somberheid, pessimisme, walging, verveling. Ver van huis omringde hij zich graag met andere vrouwen maar de biograaf gelooft niet dat hij een rokkenjager of een vrouwengek was, zoals sommige critici beweerden, maar een familievader die zijn gezin miste.

Kutuzovs koffiepot

In 1795 en 1796 verkeerde Kutuzov veel aan het hof. Het serviele gedrag van de vijftiger tegenover iedereen die sociaal zijn meerdere was, was daar zo gênant dat ook Mikaberidze er niet omheen kan, anders is hij nogal zuinig met informatie over minder prettige kanten van de superheld. Van de tsarina kon natuurlijk niet verwacht worden dat zij zich liet commanderen door Kutuzov om hem voor zijn militaire inzet te belonen met landgoederen in nieuwe veroverde gebieden en duizenden lijfeigenen – zoals zij deed. Hij moest onderdanig zijn, stroop smeren én voorkomen haar vleiers en minnaars te misnoegen, ook al behoorde hij tot de mannen die zij vertrouwde en bijna dagelijks uitnodigde om haar gezelschap te houden. Maar hij ging wel erg ver in zijn kruiperigheid, zo erg dat historici in de Sovjet-tijd ermee worstelden dit gedrag te verklaren.

Zo zette hij elke ochtend Turkse koffie voor de machtige graaf Platon Zubov, een minnaar van Catherina, zogenaamd omdat hij koffiezetten beheerste als de beste. Omstanders spraken er schande van dat Zubov vaak dan niet eens de moeite nam zich fatsoenlijk aan te kleden en in onderbroek verscheen voor zijn bakkie troost. Volgens sommige tijdgenoten als Alexander Poesjkin was ‘de koffiepot van Kutuzov’ een bewijs te meer van het morele verval van de aristocratie en hoe die daarin nobele grootheden meesleepte. Mikaberidze:

‘The truth is that Kutuzov was a product of his time and culture, reflecting all the virtues and vices of his social class. He was a gifted battlefield commander, a skilled diplomat and a good manager of men. He also was a fawning courtier who was keenly attuned to social undercurrents. He was both commanding towards subordinates and submissive to his superiors, sometimes execessively and even painfully so.’

Kutuzov was een zelfbewuste man, heet het even later, ‘die de contradicties  in zijn gedrag erkende en accepteerde.’ Misschien waren zijn financiële problemen toch de voornaamste reden voor dit gedrag, hij had zich anders ook met zijn gezin kunnen terugtrekken op een van zijn landgoederen, maar je leest nergens iets over belangstelling van zijn dochters en hun echtgenoten voor ontwikkeling van de veeteelt of exportgranen.

Hoe dan ook, toen het Napoleon in 1812 lukte om naar Parijs te ontsnappen, waarbij weer zo’n toevallige factor als dichte mist een rol gespeeld lijkt te hebben, voelden velen zich onmiddellijk vrij om Kutuzov hiervoor verantwoordelijk te stellen en hem door het slijk te halen. Ook dat zijn pijnlijke bladzijden.

Kutuzov werd begraven in de grote Kazan kathedraal in Sint-Petersburg, centrale plek voor de herinnering aan 1812, nog net niet naast de tsaren. Zijn familie ontving een riant pensioen. En in de 21e eeuw schrijft een Georgisch-Amerikaanse historicus, die ook zo zijn bedenkingen heeft over de tsaren, Stalin en Poetin, dus een biografie van hem die vorige biografieën wil corrigeren (ondersteund door 234 pagina’s bronvermeldingen). De corona-lockdowns hebben Mikaberidze vast ook geholpen hebben om zo’n mammoetwerk te schrijven, zouden Kutuzovs critici kunnen opmerken. In dat geval, dank ik het virus. Ik hoop dat er nog eens een ingekorte versie komt, zonder de details van al die veldslagen die ik al lezende meestal oversloeg. Ik ben geen docent aan de KMA en eigenlijk pacifist. Vandaar.

Kutuzov –  A Life in War and Peace
Alexander Mikaberidze
Oxford University Press
ISBN 9780197546734
Verschenen op 1 september 2022

Bestelinformatie