Lieftinck versus Zijlstra: een vinnige discussie in de memoires van twee tegenpolen

Na de minister-president kan de minister van Financiën de invloedrijkste bewindspersoon in een kabinet zijn, doordat deze zich via de begrotingspolitiek kan bemoeien met de uitgaven van alle departementen. Ook Sigrid Kaag heeft laten weten dat zij hierom Financiën heeft gekozen. Toch hebben eerdere ministers van Financiën de begrotingspolitiek geheel verschillend toegepast. Voor dit verschil in aanpak wordt vaak verwezen naar de legendarische ministers Piet Lieftinck en Jelle Zijlstra, die twee uitersten vormden.

Lieftinck is vooral bekend geworden door zijn geldsanering met het ‘tientje van Lieftinck’ dat iedere burger in handen kreeg en twee forse vermogensheffingen, direct na de Tweede Wereldoorlog. Spraken sommigen over de ‘kei van de Kneuterdijk’, waar het Haagse ministerie gevestigd was, anderen hadden het over ‘de grootste boef van Nederland’. Zijlstra werd vijftien jaar later het symbool van financiële degelijkheid terwijl zijn populariteit tot grote hoogte steeg toen de cabaretier Wim Kan hem later als premier bezong in zijn oudejaarsconference met het lied ‘Jelle zal wel zien’.

Zijlstra had nog bij Lieftinck in de collegebanken gezeten, toen hij in Rotterdam economie studeerde. Toch waren zij zoals gezegd tegenpolen bij het voeren van de begrotingspolitiek. De beide politici voerden in hun memoires daarover een vinnige discussie. In zijn Herinneringen formuleerde Lieftinck harde kritiek op de begrotingsaanpak van Zijlstra. Deze memoires werden, kort na Lieftincks overlijden, in 1989 door A. Bakker en M.M.P van Lent gepubliceerd. Zij hadden vele gesprekken met hem gevoerd en zijn aantekeningen gebruikt. In het boek keerde Lieftinck zich fel tegen de begrotingsfilosofie, zoals verwoord in het biografische verzamelwerk Dr. Jelle Zijstra – Gesprekken en Geschriften (1978), samengesteld door G. Puchinger.

In de begrotingsaanpak van Zijlstra werd de concrete invulling van de beschikbare bestedingsruimte aan het gevecht van de vakministers onderling overgelaten, nadat eerst volgens een theoretische normatiek de totale ruimte gezamenlijk was vastgesteld. Aan Zijlstra werd wel de uitspraak toegeschreven: ‘Al kopen ze er ook muizenvallen voor, als ze maar binnen het vastgestelde kader blijven’. Lieftinck maakte bezwaar tegen het automatisme van Zijlstra’s normatiek en herinnerde eraan dat hij zelf steeds alle specifieke uitgaven beoordeelde in intensieve begrotingsgesprekken. Hij was tot in de details met de begroting bezig. ‘Het opzetten van een begroting, dat is een art, een kunst…Het is iedere keer weer een worsteling en als die ontbreekt is er wat mis’. In het bijzonder wilde Lieftinck open-einderegelingen voorkomen, die onvoorzien pas later tot hogere uitgaven leiden.

In het lovende voorwoord dat Zijlstra bij de Herinneringen van Lieftinck schreef, ging hij nog voorbij aan diens harde kritiek op hemzelf. Wel nam hij wat afstand door het boek ironiserend als ‘een roman’ aan te duiden. Enkele jaren later sloeg Zijlstra echter wel terug in zijn eigen memoires Per slot van rekening (1992). Hij bleef vol lof over ‘de zeer gezonde boedel’ die zijn leermeester als minister in de jaren direct na de oorlog met een ‘hard maar doeltreffende beleid’ had achtergelaten. Maar hij schreef ook met zoveel woorden dat hij met Lieftinck nog een appeltje te schillen had over diens vernietigende slotconclusie: ‘Zijlstra legde mede de basis voor een versnippering van de discipline’.

In zijn memoires wees Zijlstra vervolgens de kritiek van de hand. De strijd tussen de vakministers bij de verdeling van de ruimte zou de discipline juist versterken, maar Jonne Harmsma concludeert in zijn biografie van Zijlstra Jelle zal wel zien (2018) dat Lieftinck wel degelijk een punt had met zijn kritiek.

Sprekender dan theoretische analyses dat zouden kunnen, laat naar mijn mening deze vinnige discussie in (auto)biografische verhandelingen zien hoe twee legendarische ministers van Financiën uitersten vormden in hun begrotingsaanpak. 

eerdere columns

Uiterste beelden van Lodewijk Napoleon: “goede koning” of “loser”  

In 1808 verschenen in Amsterdam pamfletten met de tekst: ‘het achtste wereldwonder gaat naar den donder, het worde de woning van onzen lamme koning’....

Bij het overlijden van Dries van Agt. Necrologieën missen vaak biografische scherpte

Necrologieën missen vaak biografische scherpte. Zo hebben Peter de Waard (Volkskrant) en Sjoerd de Jong (NRC) er in de afgelopen week in columns op...

Koninklijke Bibliotheek verbergt onkunde achter internationale afspraken

De KB, onze nationale bibliotheek waar digitale, gedrukte en geschreven erfgoedcollecties van Nederland worden bewaard en waar onderzoeksprojecten worden uitgevoerd voor de bibliotheek- en...

Willem Ockerse: “een komeet aan het firmament, maar geen vaste ster”

Zijn biografe vergeleek hem met een komeet die korte tijd de hemel verlichtte. Willem Anthonie Ockerse (1760-1826) was een boeiende figuur, die in de...

Zijlstra en Witteveen: grenswerkers tussen wetenschap en politiek. Een dubbelbiografie?

Grenswerkers noemt Jan Middendorp de economen die vanuit de wetenschap veel invloed hebben op de politiek, de grens naar de politiek oversteken en daarna...

Biografische gegevens als basis voor een hedendaagse thriller

Onlangs publiceerde oud-minister Klaas de Vries een thriller, getiteld De geheimen van Blasio, alweer zijn vierde thriller op een rij. Het is geen historische...

Het is dus nee. Maar ja…

Waarom vernietigen literaire schrijvers vlak voor hun dood hun archief – tot groot verdriet van biografen? Ik denk dat Renate Dorrestein (1954-2018) het gevoelen...

De verwevenheid van het werk van Henriëtte Roland Holst met het biografische genre

De schrijfster en politica Henriëtte Roland Holst-van der Schalk (1869-1952) behoorde aanvankelijk tot de uiterste linkervleugel van het politieke spectrum in ons land. Ze...

De biograaf en de Apocalyps

2023 is Waco-jaar in de Verenigde Staten. Het is dertig jaar geleden dat in deze stad een rampzalige belegering door de FBI plaatsvond van...

Slecht nieuws van het Data Liberation Front

Je bent iemand die denkt dat een biograaf in de toekomst wel een wetenschappelijk onderzoek naar je leven zal instellen. Want ondanks je geboorteland,...

Biografisch zicht op ‘de meest uitzonderlijke familie uit de Amerikaanse geschiedenis’

Een biografie kan grote invloed hebben op de reputatie van een staatsman. Dat is zeker opgegaan voor de tweede Amerikaanse president John Adams en...

Siegfried Kracauer over de troost van de biografie

'Er zal spoedig geen groot politicus, veldheer of diplomaat meer over zijn die nog zijn … monument moet krijgen,' schreef  de Duitse historicus Siegfried...
Jan Postma
Jan Postma
Jan Postma is econoom en historicus. Hij is een liefhebber van biografieën en promoveerde zelf in 2017 in Leiden op de de biografie van Alexander Gogel (1765-1821), de eerste bewindsman van Financiën van ons land.

Fijn als je dit artikel met anderen deelt:

Lees ook...

LAAT EEN REACTIE ACHTER

Vul alstublieft uw commentaar in!
Vul hier uw naam in