Max Moszkowicz overleefde vijf concentratiekampen. Marcel Haenen toont in zijn biografie De bokser hoe deze bijna duizend dagen in de hel, waarover de Maastrichtse strafpleiter zijn verdere leven goeddeels zweeg, zijn leven en werk bepaalden.
Op onverwachte momenten steekt de oorlog de kop op in het leven van de Maastrichtse advocaat. Zoon Bram zit eens met hem te eten in een restaurant in Luik als hij ziet hoe zijn vader wit wegtrekt. Boosdoener is de rode bietensoep die zojuist is geserveerd. De geur herinnert hem aan Auschwitz.
Kampen
Max Moszkowicz wordt in 1926 geboren in Essen. Zijn ouders, van oorsprong Poolse Joden, ontvluchten in de jaren dertig met hun gezin Hitler-Duitsland en belanden in een dorpje vlakbij Maastricht. Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog verhuist het gezin naar de Limburgse hoofdstad waar Max’ vader een stoffenhandel drijft. Met oog voor detail beschrijft Haenen hoe anti-Joodse maatregelen hun leven na de Duitse inval steeds onmogelijker maken en hoe plaatselijke instanties hieraan meewerken.
In 1942 moet het gezin naar Westerbork. Van de 713 gevangenen die op 21 september vanuit Drenthe op transport gaan naar Auschwitz, zal er slechts één terugkeren: Max Moszkowicz. In het vernietigingskamp worden zijn moeder, broertje en zusje op de dag van aankomst vergast. De vijftienjarige Max wordt opgeleid tot metselaar om bouwwerkzaamheden in het kamp te verrichten. Hij neemt deel aan bokswedstrijden, ter vermaak van het kamppersoneel. Door zijn Poolse achtergrond heeft hij een streepje voor bij de veelal Poolse bewakers. Als hij naar kamp Mauthausen gaat doet hij zich voor als niet-Jood en komt ermee weg. In dit kamp wordt zijn vader om het leven gebracht. Op weg naar het laatste kamp, Ebensee, weet een aantal gevangenen te ontsnappen. Als represaille dreigen diverse gevangenen, onder wie Max, gefusilleerd te worden. Onder de SS’ers ontstaat onenigheid of zo’n massa-executie wel verstandig is aan het einde van de oorlog. Max ontspringt de dans. Hij heeft bijna duizend dagen weten te overleven door een dosis geluk en door geen zwakte te tonen.
Strafpleiter
Na de oorlog zet Max Moszkowicz met succes de textielzaak van zijn vader voort, maar het bevredigt hem niet. Hij besluit rechten te studeren en strafrechtadvocaat te worden. De oorlog speelt bij die keuze een rol: hij wil iets voor (gevangen) mensen kunnen betekenen. Het is voor hem bovendien een manier om in verzet te komen tegen de gevestigde orde. De gevestigde orde die hem in de oorlog zo dwars zat. En daarna nog steeds; het kostte hem jaren van procederen om de vergoedingen, waar hij recht op had vanwege de moord op zijn familieleden, te krijgen. En het had niet veel gescheeld of hij moest, na de verschrikkingen in de kampen, in dienst om in Indië te vechten.
Strafrecht is in de jaren zestig een rechtsgebied waarop wordt neergekeken door zijn Maastrichtse confrères. Ze vinden het contact met kruimeldieven en moordenaars ordinair. Sowieso kijken zijn vakgenoten neer op de voormalige textielhandelaar en antisemitisme is nooit ver weg. Sommigen twijfelen openlijk aan zijn kampverleden, waar hij immers zelden over spreekt, laat staan zielig over doet. Jaloers zijn ze ook, het snelle succes van Moszkowicz beschouwen ze als broodroof.
Zijn ervaringen in de oorlog vormen Moszkowicz’ visie op rechtspleging. Hij houdt er liberale ideeën op na, ziet weinig in gevangenisstraf, zeker als de gestraften eigenlijk psychiatrische behandeling nodig hebben. Een patiënt met een maagzweer, zo redeneert hij, laat je toch ook niet nog jarenlang ‘erwtensoep met kluif’ eten voor je hem opereert?
Sterk merk
Moszkowicz werkt hard. Belangrijkste drijfveer: voorkomen dat zijn gedachten afdwalen naar de kampen. Zijn handelsgeest komt hem, net als in de textiel, goed van pas. De ‘handelaar in recht’ wordt al snel een sterk merk. Voor beruchte criminelen werkt het statusverhogend als ze verdedigd worden door de Maastrichtse strafpleiter. Al delegeert hij veel van het werk aan kantoorgenoten. In de auto op weg naar de rechtbank praten ze hem bij en ter zitting weet hij de indruk te wekken al wekenlang nergens anders mee bezig te zijn geweest. Soms wint de handelsgeest het van de beroepsethiek: dan schikt hij niet omdat procederen hem meer geld oplevert. Of hij declareert overmatig. Tuchtmaatregelen zijn soms het gevolg.
Zijn kantoor brengt bekende strafpleiters voort zoals Theo Hiddema en Gerard Spong. En zijn eigen zonen Max jr., Robert, David en Bram, die alle vier in de maatschap komen. Nadat Robert – hij heeft het niet van een vreemde – tuchtrechtelijk wordt berispt, begint hij voor zichzelf. Er volgt een niet aflatende reeks van rechtszaken over de klanten die hij wil meenemen, waarin Max en zijn zoon tegenover elkaar in de rechtbank staan. Als Robert later failliet gaat en drugsverslaafd blijkt, neemt zijn vader het juist voor hem op in de rechtszaal. Onderzoek wijst uit dat Roberts psychische problemen mede te verklaren zijn uit de oorlogsgeschiedenis van zijn vader: Robert blijkt een tweede generatie slachtoffer.
In de jaren tachtig kun je niet om Moszkowicz heen. Hij verdedigt grote jongens als Bruinsma, Holleeder en Van Hout. In de jaren negentig staat hij hasjhandelaar Johan Verhoek, alias ‘De hakkelaar’ bij, de twee worden zelfs vrienden.
Gesloten
Door de oorlog beheerst Max Moszkowicz de kunst van het relativeren, maar kan hij ook koud overkomen. Gesloten. Zijn zonen ontzien hun vader vanwege de oorlog. Zelf spreekt Max zelden over zijn oorlogsverleden. Hij stopt het weg. Alleen in zijn dromen kan hij niet ontsnappen aan de beelden van de kampen en wordt dan schreeuwend wakker.
Marcel Haenen schreef met De bokser. Het leven van Max Moszcowicz
een uitstekende en goed gedocumenteerde biografie. Hij sprak talloze betrokkenen en reisde naar plekken die in het leven van de Limburgse strafpleiter een rol speelden, waaronder de streek rond de Pools-Oekraïense grens waar zijn (voor)ouders vandaan komen. Bij het NIOD duikelde hij Moszkowicz’ niet eerder ontdekt kampdagboek op. Met al deze bronnen slaagde hij erin de stiltes die Moszkowicz zelf over de oorlog liet vallen, op te vullen.
De bokser. Het leven van Max Moszcowicz
Marcel Haenen
Querido
ISBN 9789021408064
Verschenen in oktober 2018
Bestelinformatie
Koop bij Athenaeum Boekhandel
Bestel als paperback bij Athenaeum Boekhandel (€ 23,50)
Bestel als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 14,99)
Bestel als paperback bij bol.com (€ 23,50 )
Bestel als ebook bij bol.com (€ 7,49)
