De laatste Vermeer. Han van Meegeren Vervalser en verrader, geschreven door Jonathan Lopez, begint met de arrestatie van de beroemdste kunstvervalser van Nederland en van de wereld: Han van Meegeren. Joop Piller, de Joodse verzetsman die Van Meegeren aan de praat moet krijgen over de schilderijen die hij heeft ‘gekocht’ en verhandeld, haalt de schilder op uit zijn grachtenpand aan de Keizersgracht en behandelt hem als zijn privégevangene.
Geen eigen stijl
Wat volgt is een uitgebreide les kunsthandel. Han van Meegeren treedt in dienst bij Theo van Wijngaarden. Die werkt volgens Lopez als schilder mee aan de oplichtingspraktijken van kunsthandelaar Leo Nardus, die in Amerika fortuin maakt met de verkoop van valse schilderijen van Vermeer, Velazquez, Rembrandt, Turner etc. Tot begin vorige eeuw was er niet zoveel belangstelling voor het werk van Johannes Vermeer. In 1881 werd Meisje met de Parel voor twee en een halve gulden gekocht op een veiling in Den Haag. Vermeer was relatief onbekend, weggezakt in het collectieve culturele geheugen. Vijftig jaar later is een Vermeer de heilige graal voor kunsthandelaren. Na de beurskrach van 1929 is kunst een van de veilige manieren geworden om investeringen te beschermen.
In die jaren is Han van Meegeren de ‘huiskunstenaar’ van de Liberale Staatspartij. Hij maakte verkiezingsposters en portretten van partijleiding en aanhang. Iedere beginnende kunstenaar schildert een grote meester na, dat hoort bij de opleiding. In 1917 lijkt Han van Meegeren een ‘respectvolle beginneling, die met toewijding en hard werken misschien wel de grote traditie van de Haagse school, met zijn gouden tonen en scènes uit het dagelijks leven, in de toekomst zou kunnen voortzetten,’ aldus Lopez.
Drie jaar later blijkt dat hij geen eigen stijl heeft kunnen vinden. Hij blijft vooral hangen in het spelen van de rol van kunstenaar. Het ontbrak Van Meegeren aan visie. Hij had de Nederlandse Edward Hopper kunnen zijn, ‘maar Van Meegeren had zichzelf creatief en intellectueel in een hoek geschilderd’.
De schilder besluit zich te bekwamen in het vervalsen van oude meesters. Johannes Vermeer, Frans Hals en Pieter de Hooch zijn zijn ‘slachtoffers’. Van Meegeren gebruikt bakeliet in de verf. Als dat was uitgehard, kreeg bijna niks daar vat op. De craquelure die hij er mee maakt is niet van echt te onderscheiden. Hij heeft daarmee ‘de technologische jackpot gewonnen’.
De biograaf beschrijft ook hoe Van Meegeren worstelt met het bakeliet dat ‘gebakken’ moet worden zonder vlam.
De schilderijen worden er niet mooier van. Maar dan toch…
Emmaüsgangers
Het schilderij De Emmaüsgangers gaat voor onderzoek naar de internationaal gewaardeerde kunstkenner Abraham Bredius. Bredius staat bekend als een zeer kritische kunstonderzoeker die van mening is dat de meeste Vermeers die in de jaren 20 opdoken vals zijn. De honger naar kunst zorgt voor ‘een heerlijk jachtterrein voor vervalsers’. Iedereen in de kunstwereld heeft er bewust of onbewust mee te maken. Toch schrijft Bredius De Emmaüsganger toe aan Johannes Vermeer.
De Amsterdamse kunsthandelaar Hoogendijk verkoopt schilderijen aan kunstverzamelaar Van Beuningen en zijn concurrent Van der Vorm, nog steeds een grote naam in de Rotterdamse kunstwereld. Dirk Hannema, directeur van het museum Boijmans dat na de oorlog het Museum Boijmans Van Beuningen zal worden, is overtuigd. Die brengt het schilderij als een echte Vermeer naar zijn museum en kaapt het daarmee net voor de neus van Het Rijksmuseum vandaan. Het is het topstuk van de tentoonstelling Vier eeuwen Nederlandse kunst in 1938. Het schilderij zou volgens Hannema beter zijn dan het werk van Caravaggio.
Toen Van Meegeren na de oorlog bekende dat hij de schilder van het werk was, en Hannema wegens collaboratie tot acht maanden voorwaardelijk werd veroordeeld, was de carrière van de museumdirecteur voorbij. Heeft het Rijksmuseum daarom nu die Vermeer/Caravaggio tentoonstelling? Als een soort kunsthistorische lange neus naar het Boijmans? vraag ik me verder lezend af.
Oorlog
Niemand zag, volgens Lopez, ondertussen in alle opwinding de hommage van Van Meegeren aan de beeldcultuur van de nazi’s. Was de Germaanse sfeer in de religieuze Vermeerschilderijen die Van Meegeren maakte een weerspiegeling van zijn onbewuste of was het een daad van intellectuele sabotage, vraagt Lopez zich af. Van Meegeren werkt nauw samen met NSB‘er Martien Beversluis. Met zijn vrouw Johanna bezoekt hij in 1936 de Olympische spelen van Berlijn. En zijn pro-Duitse sympathieën zullen niet verdwijnen.
‘In de middag van 14 mei 1940 stelde Herman Göring zich voor aan de inwoners van Rotterdam door de bommenwerpers van zijn Luftwaffe de stad te doen veranderen in een smeulende berg puin en as,’ schrijft Lopez. Museum Boijmans blijft gespaard en de valse Vermeer De Emmaüsgangers is naar schuilkelder gebracht.
Han van Meegeren gaat, met Hitlersnor als statement, naar het gemeentehuis van zijn woonplaats Laren om een persoonsbewijs te laten maken.
In januari 1942 opent hij een tentoonstelling met zijn eigen werk in het Panorama Mesdag. Een van de gasten is Meinoud Rost van Tonningen, de met de nazi’s collaborerende president van de Nederlandse Bank. De NSB’er zorgt er, volgens Lopez, waarschijnlijk voor dat een boek met tekeningen van Van Meegeren bij Hitler terechtkomt.
Van Meegeren moet ondertussen een manier vinden om zijn gestaag binnenstromende contante geld dat hij verdient met de verkoop van valse Vermeers en andere oude meesters, kwijt te raken, dus koopt hij diamanten, gouden juwelen en antieke meubelen. En 14 huizen en 7 stukken grond in Laren, 2 huizen in Deventer en in Amsterdam nog eens 57 panden. Hij neemt iemand in dienst om de huur te innen.
Na de oorlog wordt Van Meegeren als het ware gered door Joop Piller. De verzetsstrijder bemoeit zich met het uitzoeken van de zaak Goudstikker en helpt de mythe rond ‘meestervervalser’ Van Meegeren de wereld in. Die zou met de vervalsingen de nazi’s dwars hebben willen zitten. Tijdens de rechtszaak in 1947 wordt het verhaal van de geniale vervalser door het grote publiek omarmd. Op 31 december van dat jaar haalt Van Meegerens overlijden The New York Times. Hartfalen. Hij verwerft zich ‘een comfortabele laatste rustplaats in het collectief geheugen’. Pas in 1979 weet kunsthistorica Marijke van den Brandhof de mythe rond Van Meegeren te weerleggen. Een vroege Vermeer heet haar boek.
De laatste Vermeer verscheen al in 2008 bij Bloomsbury Publishing, maar is nu pas in het Nederlands uitgebracht vanwege film The Last Vermeer die sinds 20 november 2020 in Amerikaanse bioscopen draait. Wanneer wij de film kunnen bekijken, is nog onduidelijk. Eerst maar vaccineren. Het is een heel fijn boek om de lockdown mee door te komen. Vergeet vooral niet de epiloog en het nawoord te lezen.
De laatste Vermeer. Han van Meegeren. Vervalser en verrader
Jonathan Lopez
Prometheus
ISBN 9789044641172
Verschenen in december 2020
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 24,99)Koop bij Athenaeum Boekhandel Bestel als paperback bij Athenaeum Boekhandel (€ 24,99)
Een typisch ‘Amerikaans’ geschreven boek dat op sensatie is belust. Het hele ‘nazi’ verhaal klopt niet. In tegendeel: Van Meegeren financierde een onderduikadres voor een Joods echtpaar, couturier Jacob Apfelbaum en zijn echtgenote. Na de oorlog helpt hij het echtpaar met het opzetten van een kledingwinkel. Han en zijn vrouw schenken tevens een beeld, Doornroosje gemaakt door Frans Stracké (1820 – 1898) aan het echtpaar. Het beeld is in 2016 aangekocht door het Rijksmuseum en te zien in zaal 1.14. En hij had natuurlijk diverse Joodse vrienden waaronder zijn drinkmaatje Jopie Bremer.