Dirk van Os, een Brabantse koopman in Amsterdam

De eerste 29 jaar van zijn leven heeft Dirk van Os in zijn geboortestad Antwerpen doorgebracht, daarna zocht hij een veilige haven in Amsterdam. Het levensverhaal van deze ‘geniale koopman’, zoals hij door zijn biografen Alice Boots en Rob Woortman wordt getypeerd, leent zich bij uitstek om de neergang van de Brabantse handelsmetropool en de opkomst van Amsterdam als wereldstad te schetsen. Dat verhaal is grotendeels bekend, maar krijgt door het biografische perspectief behoorlijk wat vaart in dit boek.

Dirk van Os was de zoon van een tapijtenhandelaar uit ‘s-Hertogenbosch, die zich rond 1550 in Antwerpen gevestigd heeft. De stad was toen op het hoogtepunt van haar economische bloei. Het beursgebouw in de Twaalfmaandenstraat kende een levendige handel in wisselbrieven, daar geïntroduceerd door de Italiaanse kooplieden die in handelssteden als Brugge en Antwerpen actief waren.

Calvinisme

Wellicht was de economische neergang van ’s-Hertogenbosch niet de enige reden dat Dirk van Os de Oude naar Antwerpen trok. Hij was ook de Hervorming toegedaan, en Antwerpen was vooralsnog een vrijhaven voor andersgelovigen, een kosmopolitische smeltkroes van nieuwe ideeën en stromingen.

Dat klimaat veranderde door de Beeldenstorm in 1566. De o zo katholieke en Spaanse Filips II stuurde de Hertog van Alva naar de Lage Landen, die af moest rekenen met het milde beleid van de landvoogdes, Filips’ halfzuster Margaretha van Parma. Antwerpen liep voorop in de strijd tegen het repressieve beleid van de Habsburgers. De ‘Calvinische Republiek’ betaalde daarvoor een hoge prijs. De Spaanse furie, waarbij in november 1576 2500 slachtoffers vielen, werd gevolgd door een rigoureuze belegering van de enclave, culminerend in de val van Antwerpen in juli 1585.

Amsterdam

Dirk van Os, inmiddels 29 jaar, kreeg de keuze tussen een terugkeer naar het Roomse geloof of vertrekken. Als ondertekenaar van het vredesverdrag met de Spanjaarden koos hij voor het laatste. Via Middelburg kwam hij in 1587 met zijn verloofde in Amsterdam aan. Als handelsmetropool is Amsterdam dan nog geen schim van Antwerpen. De stad moet het vooral hebben van de Oostzeehandel en verwerkingsindustrieën als haringpakkerijen, lijndraaierijen en bierbrouwerijen. Handel wordt er op de Nieuwe Brug aan het Damrak bedreven en, als het te koud wordt, in de Sint-Olofskapel aan de Zeedijk. Een eigen beursgebouw is er nog niet. Kennis van handelsrekenen en de Italiaanse ‘dubbele boekhouding’ is nagenoeg afwezig. Op 23 mei 1587 vindt de alteratie plaats: het Spaansgezinde stadsbestuur, hondstrouw aan Filips II, wordt door de schutterij onder leiding van Willem van Oranje en met steun van de Staten van Holland vervangen.

Geniaal koopman

In deze oase van mogelijkheden slaat Dirk van Os zijn slag. Hij ontwikkelt zich met zijn handel op Noord-Italië tot een gewiekst zakenman, een durfal die voor de risicovolle ondernemingen ook als assuradeur optreedt. In 1594 roept hij de Compagnie van Verre in het leven, een voorloper van de VOC, die zich toelegt op de handel op Indië. Wanneer op instignatie van Johan van Oldenbarnevelt in 1602 de talloze initiatieven fuseren tot de VOC, is het waarschijnlijk Van Os die een buitengewoon inventieve financieringsconstructie voor de kersverse organisatie verzint: het aandeel. De inschrijving stond niet alleen open voor kapitaalkrachtigen als Dirk van Os en zijn broer Hendrik, maar ook voor minvermogenden, zoals zijn dienstbode Neeltgen Cornelis, die voor honderd gulden participeerde. Dirk wordt als grootaandeelhouder regelmatig naar de Heren XVII afgevaardigd, het dagelijks bestuur van de VOC.  Voordat het Oost-Indisch Huis er kwam aan de Kloverniersburgwal, deed zijn woning in de Nes dienst als VOC-kantoor.      

Beemster

In 1607 participeerde Dirk met zijn broer Hendrik in een nieuw megaproject: de drooglegging van de Beemster. Dirk voorzag dat de Beemster de graanschuur van Amsterdam zou worden, wat vanwege de natte bodem niet gebeurde, maar lucratief was de onderneming wel. Waarschijnlijk introduceerde Dirk het instrument van het grondaandeel voor de Beemster. Het land, dat alleen nog op papier bestond, was van meet af aan een bron van handel en speculatie.

Wanneer Dirk van Os op 20 mei 1615 overlijdt, laat hij een godsvermogen na. Hoe groot precies, weten we niet: een testament ontbreekt in het stadsarchief.

Zijpaden

Alice Boots en Rob Woortman veroorloven zich in de biografie van deze koopman behoorlijk wat zijpaden waarbij Van Os slechts zijdelings betrokken was, zoals de theologische tweekamp tussen de Arminianen en Gomaristen, die in 1618 haast tot een burgeroorlog zou leiden. We lezen over de eerste schreden van Jan Pietersz. Coen in de Oost en zijn hartstochtelijk pleidooi voor kolonisatie. Hoe Van Os zich tot Coen verhield blijft in het ongewisse zodat je soms het gevoel bekruipt dat de auteurs de historische context van dit leven wel heel breed genomen hebben.

Tegelijkertijd krijg je door die aanpak een buitengewoon vitaal beeld van de neergang van Antwerpen en de opkomst van Amsterdam als handelsmetropool voorgeschoteld. Het gebeurde in de loop van één mensenleven, in dit geval het leven van Dirk van Os.

Wat misschien nog het meest beklijft is de bekrompenheid van de Amsterdamse multiculturele samenleving aan het einde van de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw. De autochtone Hollanders keken met dedain neer op de ‘Brabanders’ en hun ‘verwaende courtosy’, de typering is van Roemer Visscher. Brederode vereeuwigde het gekissebis in De Spaanschen Brabander van 1618. Amsterdam was toen, met Reinier Pauw aan het bewind, allang niet meer zo’n tolerante stad.

Een geniale koopman. Dirk van Os en de invloed van Zuid-Nederlanders op de Amsterdamse geldmarkt
Alice Boots en Rob Woortman
Walburg Pers
ISBN paperback 9789464562347
ISBN e-book 9789464562354
Verschenen in september 2023

Bestelinformatie