Toen de Russische oppositieleider Aleksej Navalny in januari dit jaar terugkeerde naar Rusland en prompt, zoals verwacht, werd gearresteerd, zag ik grosso modo drie soorten reacties. Allereerst: de man is een idioot, dit wordt zijn dood. Ook: hij is een held, bereid te sterven voor de redding van de democratische belofte van Rusland. En drie: wie is deze man eigenlijk?
Op dat moment waren de drie biografen van Navalny – Poetins aartsrivaal, al bijna klaar met hun voorlopige levensgeschiedenis van de man aan wie het Europees Parlement later dit jaar de Sacharovprijs voor vrijheid van denken zou uitreiken, vernoemd naar een andere dissidente Rus die vermoedelijk nooit zijn vaderland wenste te verlaten. Dit is de eerste biografie voor een niet-Russisch publiek, wat toch wel verwondert wanneer je leest wat voor formidabele politieke machines Navalny en de zijnen hebben opgezet.
De atoomgeleerde Sacharov kon boeken schrijven en interviews geven; dat kon nog net als je beroemd was in de tijd van het communistische regime. Wat Navalny en zijn medestanders deden en doen onder het bewind van Poetin is van een volstrekt andere orde. Ze tuigden een Youtube-kanaal op waar een enkele video al honderd miljoen keer bekeken is; ze creëerden websites die campagne voerden voor eerlijke verkiezingen; ze voerden rechtszaken tegen corrupte inkoopafdelingen van staatsbedrijven; ze namen deel aan radioprogramma’s die niet naar de pijpen van het Kremlin dansten; ze bouwden een permanente oppositiebeweging op met een enorm netwerk van lokale afdelingen; ze brachten, samen met andere organisaties, miljoenen Russen op de been voor protesten in tientallensteden en stadjes, in 2017 wel 154 (!).
Strategisch stemmen
Ze stelden zich ook kandidaat bij verkiezingen, al of niet op de lijsten van andermans politieke partijen en toen het hen verboden werd deel te nemen, gaven ze het advies op elke kandidaat te stemmen die goede kans maakte een kandidaat van Poetins partij Verenigd Rusland te verslaan. Zo is, o ironie van de geschiedenis, de gerenoveerde en verjongde Communistische Partij dit jaar met ruim 18% van de zetels in de Staatsdoema een van de grootste partijen geworden. Waren de parlementsverkiezingen niet gemanipuleerd, zou de CP wellicht een aandeel van zo’n 30% hebben verworven, tegen 35% voor Verenigd Rusland (nu officieel 49,8%) menen experts. De CP wordt geleid door Nikolai Bodarenko, bijnaam: de ‘Rode Navalny’…
Liberaal
Hoe Navalny was als kind en jongere, als student en jonge ondernemer, daarover lezen we weinig. Misschien zijn zijn vormingsjaren ook niet zo belangrijk. De Russisch sprekende biografen focussen zich volledig op de stormachtige ontwikkeling van Navalny als activist en politicus en ze baseren zich daarbij grotendeels op honderden internet-bronnen. Soms irriteert dat een beetje, alsof Rusland geen zwaar beladen verleden heeft en Russen geen geheugen hebben, alsof ieders leven meegesleurd wordt door de ontploffing van de oppositie op het internet en in de straten. Navalny mag van 1976 zijn, Poetin is van 1952 – een heel ander vertrekpunt.
Navalny herinnert zich zomers als kind in de buurt van een toen nog niet ontplofte Tsjernobyl en associeert het communisme vooral met lange wachtrijen bij winkels. Hij was vijftien jaar oud toen de Sovjet-Unie in 1991 implodeerde. Twee jaar later zou hij zichzelf liberaal noemen, een vage term die nu, wat Navalny betreft, staat voor de democratische rechtsstaat. Hij maakt zich sterkvoor veel directe democratie in de vorm van referenda. In 1993, toen hij naar de universiteit ging, waren de liberale partijen ‘al aan het sukkelen’. Vandaar wellicht dat Navalny nog helemaal niet nadacht over een politieke carrière. Hij werkte tijdens zijn studie onderandere voor een projectontwikkelaar en mocht toen al ervaren ‘hoe het er achter die muren aan toeging’. Na zijn studie werkte hij als advocaat, investeerde in aandelen, richtte verscheidene bedrijven op en boerde goed. Ook dit voortraject doen de biografen heel kort af.
Drones-regisseur en christelijk zakenman
Navalny is vooral een praktische strateeg, allesbehalve een intellectueel, ‘hij zegt wat hij denkt’ en diepere lagen zouden er niet zijn. Hij is ook nog eens het tegendeel van de aloude marxisten-leninisten met hun avant-garde voor de proletarische onderontwikkelden. Bij hem geen elite en kudde maar getreiterde burgers die elkaar informeren, van elkaar leren, elkaar steunen en zich organiseren, met volop gebruik van technologie: drones om het gigantische ‘Paleis van Poetin’ en het onroerend goed in binnen- en buitenland van toenmalig premier Dmitri Medvedev te filmen, donatiebuttons bij populaire video’s. Hij is wel christelijk en een brave gezinsman, maar hij is voorstander van het homohuwelijk. Dat hij gedreven wordt door een ‘diepe morele overtuiging’ zal wel de verklaring zijn dat hij zijn leven in de oppositie begon als activist. In 2007 begon hij naam te maken als minderheidsaandeelhouder bij grote bedrijven, zoals Soergoetneftegaz, want hij werd de eerste brutale Rus die lastige vragen stelde over almaar uitblijvend dividend of die vroeg wie nu eigenlijk de eigenaars waren. Inmiddels is er een Bond van Minderheidsaandeelhouders. Navalny heeft blijkbaar ook de juiste achtergrond en persoonlijkheid om rijke zakenlieden met een imponerende staat van dienst, zoals Vladimir Asjoerkov, als sponsors en bestuurders aan te trekken.
Menselijk nationalisme
Navalny, die zichzelf conservatief noemt, is bekritiseerd om zijn nationalistische uitingen. Hij is voorstander van ‘nationalisme met een menselijk gezicht’, aldus de biografen, wat daar dan ook mee bedoeld wordt. Hij wil dat Rusland een multi-etnische staat blijft zoals eerder de Sovjet-Unie dat was, maar wel met controle op immigratie. Navalny was ooit kandidaat bij Jabloko, een partij die later geassocieerd zou worden met nazi’s en moorden door skinheads, maar hij werd geroyeerd, lucky him.
Het zal wel heel tricky zijn om in Rusland je eigen merk nationalisme te ontwikkelen. ‘Op het hoogste niveau wordt de Russische politiek veelal gedreven door de intentie om doelen te bereiken die door de bank genomen de goedkeuring van de Russen hebben: de staat versterken, de internationale invloed van het land beschermen en de welvaart van de burgers verbeteren,’ schrijven de biografen. Een uitleg over wat de meerderheid van de Russen van sommige middelen vindt (de alliantie met Iran en Syrië, een maandelijks pensioen van 50 €) ontbreekt. De annexatie van de Oekraïense Krim werd door alle oppositiepartijen gesteund.
Navalny is zich maar al te zeer bewust van de populariteit van Poetin, door de goede dingen die hij wel degelijk op zijn conto mag schrijven en door zijn onvermoeibare desinformatie rond Rusland als eeuwig slachtoffer van westerse machinaties. Zoals in wel meer hele en halve dictaturen, is de partij van de autocraat een stuk minder populair dan de hoogste baas. Daarom richt Navalny zijn ondermijnende acties ook liever op de ‘boeven’ van Verenigd Rusland. Alleen is de positieve beeldvorming rond Poetin wel heel erg afhankelijk geworden van de censuur. Alleen al dit jaar werden dankzij een wet uit 2012 101 niet-gouvernementele organisaties nationalistisch gebrandmerkt als ‘buitenlandse agenten’; op een totaal van 389 ngo’s (inclusief Navalny-sympathisanten) viel dit lot de laatste jaren te beurt viel aan 88 media gerelateerde individuen en organisaties (aldus Navalny’s website).
Eigen stijl
Zoals vrijwel alle spraakmakende politici van deze nieuwe eeuw (Obama, Trump, Merkel, Fortuyn), hanteert Navalny een op den duur herkenbare eigen stijl die voor verbinding zorgt tussen afzonderlijke campagnes: ‘rechtdoorzee, bot, ironisch, scherp, brutaal; zijn blog was doorspekt met Russische en Amerikaanse memes en popcultuur’. Zijn generatie gaat zich niet te buiten aan ‘eindeloos gemijmer over wie er gelijk had in 1993, of over de verdiensten van een of andere figuur in 1989, geen schuimbekkende aanklachten tegen dat ellendige regime… (in plaats daarvan) concrete problemen aangeven, concrete oplossingen aandragen, constructieve kritiek leveren, met cijfers onderbouwd.’
De ideale politici! Toch moet de hele Navalny-generatie al snel na het aantreden van Poetin als president eind 1999 gevoeld hebben dat hen een politieke carrière zou worden ontzegd – door juist die bezoedelde, onverantwoordelijke oude garde van graaiers uit de jaren 90. Het is paradoxaal: vanaf de dag dat Poetins partij Verenigd Rusland bij de parlementaire verkiezingen in 2011 een flink pak slaag kreeg – victorie – moet de hele oppositie hebben beseft: uit dit succes gaat het Kremlin stevige lessen trekken – op naar de nederlaag?
En zo gebeurde. Navalny voerde in 2013 nog een originele campagne om tot burgemeester van Moskou gekozen te worden (‘Verander Rusland, begin bij Moskou’), als kandidaat van de liberale RPR-PARNAS. Hij kreeg ruim 27% van de stemmen, wat spectaculair was voor iemand die was begonnen met een voorspelling van 8%. Maar de kandidaat van Verenigd Rusland won, hoewel met de hakken over de sloot (ruim 51% tegen een eerder voorspelde 78%).
Het zou de eerste en de laatste keer zijn dat Navalny zich kon laten registreren als kandidaat. Bij de presidentsverkiezingen van 2018 maakte hij al geen schijn van kans meer ondanks de gigantische mobilisatie van de oppositie het jaar tevoren. Potentiële politieke concurrenten verdwijnen nu al tien jaar aan de lopende band van het toneel als ‘buitenlandse agenten’, ‘ongewensten’ en ‘extremisten’, met allerlei juridische gevolgen. Hoe lang kan het bewandelen van de keurige weg naar deelname aan de macht via verkiezingen Navalny zelf en de Russen nog overtuigen? Het Kremlin doet geen enkele moeite meer om zelfs maar de schijn van free and fair elections op te houden, hoewel buitenlandse waarnemers heus wel bereid zijn dit begrip op te rekken.
En nu zit Navalny in de gevangenis, vanwege een dubieuze rechtszaak waarvoor hij zich bij de autoriteiten had moeten melden– wat hij niet kon omdat hij in Duitsland lag te herstellen van een vergiftiging. De Russische justitie kwalificeerde die als een vlucht naar het buitenland om aan vervolging te ontkomen, begreep ik uit de pers. Kan hij dat geestelijk en lichamelijk overleven? Gelukkig heeft Navalny in april een hongerstaking voor het afdwingen van een betere medische behandeling beëindigd, maar hij zou zomaar weer elke nacht acht keer wakker gemaakt kunnen worden door zijn cipiers – zonder dat hij dan iets te lezen heeft. Witte folter kan ook dodelijk uitpakken.
Zijn terugkeer naar Rusland kan nog steeds een vorm van zelfmoord worden. Ik moest denken aan een waar woord van de Franse ex-revolutionair Régis Debray in zijn autobiografie, namelijk dat ‘leven soms minder belangrijk is voor vrije geesten dan hun redenen om te leven’. Die redenen zijn nog volop aanwezig in Rusland. En Navalny is erg ambitieus, geen martelaarstype en nog jong genoeg voor een nieuwe poging. Navalny for president!
Navalny. Poetins aartsrivaal
Jan Matti Dollbaum, Morvan Lallouet, Ben Noble
Xander Uitgevers
ISBN 9789401615327
Verschenen in september 2021
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 20,99)Bestel als ebook bij bol.com (€ 9,99)
