Adolf Hitler. De Beeldbiografie

Vanaf 1923 laat Adolf Hitler zich veelvuldig fotograferen, met als doel letterlijk zijn beeltenis als symbool van de krachtige en visionaire leider massaal onder het Duitse volk te verspreiden. In een prachtig uitgevoerde “beeldbiografie” laten de NIOD-medewerkers Erik Somers en René Kok een indrukwekkende verzameling foto’s zien uit de twee decennia durende opkomst, heerschappij en ondergang van de leider van het Derde Rijk.

De door Hitler geautoriseerde beelden (vaak van zijn hoffotograaf Heinrich Hoffman) zijn natuurlijk zorgvuldig geënsceneerd. Als de Führer er wat minder goed op stond, werden ze afgekeurd. Vaak interessanter zijn de amateurkiekjes, bijvoorbeeld van zijn partner Eva Braun. Erik Somers en René Kok hebben vele jaren aan hun “Beeldbiografie” gewerkt, uitvoerig bronnenonderzoek gedaan (de collectie van Heinrich Hoffman alleen al bevat 280.000 opnames die in een aparte Heinrich Hoffman Photo Collection in Washington DC worden bewaard). De opkomst van Adolf Hitler viel samen met de doorbraak van de kleinbeeldcamera, wat vele miljoen beelden oplevert die gedigitaliseerd in Duitse archieven opgeslagen liggen. Materiaal te over dus, wat de opdracht die de samenstellers van het boek zichzelf gegeven hadden alleen maar zwaarder heeft gemaakt.

Biografie in beeld

Want hun zelfgekozen doelstelling lijkt toch te zijn een biografie in beeld te leveren. Tijdens Hitlers leven zijn er talloze fotoboeken verschenen vanaf 1932 (Hitler, wie Ihn keiner kennt) tot en met 1940 (Mit Hitler im Westen). Alleen al via de camera van Hoffman zijn 60 propaganda fotoboeken verschenen met een geschatte oplage van 10 miljoen exemplaren. Daarnaast waren er de fotoverzamelboeken (Cigarette Bilder) bij aankoop van een pakje sigaretten kreeg je een foto van de Führer), vele miljoenen ansichtkaarten met het portret van de Leider en ga zo maar door.

Chaos en grilligheid

Somers en Kok hebben geprobeerd naast al dit hagiografische beeldmateriaal, ook andere kanten te laten zien: een somber ogende Hitler, of, zeldzamer, een uitgelaten lachende Hitler, twee foto’s van een slapende Hitler, waarvan één bijzondere in een ligstoel naast zijn ‘geliefde’ nichtje Geli, die niet lang daarna zelfmoord gepleegd zou hebben omdat Onkel Hitler haar verbood op reis te gaan. Het beeldmateriaal is gegroepeerd rond thema’s: Kampfzeit, Dictator, Privéleven, Opperbevelhebber om er enkele te noemen. Een begrijpelijke keuze en het levert ook mooie geconcentreerde fotocollecties op. Het materiaal alleen maar chronologisch presenteren had geëindigd in chaos. Nu bladert, kijkt en leest het prettig weg. Prachtige kwaliteit foto’s, op groot formaat afgedrukt, met goede uitvoerige en deskundige bijschriften. En toch blijf je als lezer achter met een gevoel dat het boek maar een deel van het biografische verhaal vertelt. Wie de biografieën van Shirer, Kershaw, en met name Longerich en Ullrich gelezen heeft, weet hoe complex die werkelijkheid van twee decennia Adolf Hitler is geweest. Dat vind je zo nu en dan wel terug in de bijschriften, maar toch onvoldoende om dit beeld-boek tot een biografie te maken. Hitlers manier om absolute controle te houden was regeren door chaos en grilligheid, tal van overheidsinstanties langs elkaar heen en niet zelden tegen elkaar te laten werken. Dat als onbureaucratisch aan te duiden is onvoldoende: het is gebureaucratiseerde chaos, de ultieme verdeel- en heerspolitiek van een dictator. Een biografie moet een leven in een context plaatsen: dat lijkt zelfs met deze superieure selectie onmogelijk. Hoe het Duitse volk eigenlijk altijd in behoorlijke armoede heeft geleefd tijdens Hitlers bewind, hoe alleen de jaren 1939 en 1940 economisch enigszins voorspoedig waren, dat lees je zo nu en dan in de toelichting en je ziet het bij toeval op een prachtige foto op bladzijde 159, waar (verplicht te werk gestelde) arbeiders zonder enig enthousiasme naar een toespraak van Hitler luisteren. De foto is dan ook nooit gepubliceerd.

Der Untergang

De auteurs verontschuldigen zich in de Inleiding dat de gruwelen van het nazi-regime niet zichtbaar worden in het boek: Hitler wilde niet geassocieerd worden met de massavernietiging die door hem persoonlijk in gang gezet is. Dus ook “Der Untergang” komt nauwelijks in beeld: Hitler liet zich weinig fotograferen in de echte oorlogsjaren, nadat de neergang inzette, snel nadat de operatie Barbarossa (de inval in Rusland) was begonnen. Hij verbleef zoveel als hij kon in de Beierse Alpen, op zijn geliefde Berchtesgaden, op zijn militaire hoofdkwartier Wolffschanze (waar de beruchte, mislukte aanslag op zijn leven plaats vond) of in de laatste fase van de oorlog in het ondergrondse bunkercomplex in Berlijn. In het land, waar zijn bevolking leed onder voedseltekorten en in toenemende mate door de geallieerden werd gebombardeerd, vertoonde hij zich vanaf 1941 zelden meer.

Huiveringwekkende fotogeschiedenis

Veel foto’s zijn prachtige illustraties van de waanzin van een man die zijn land en de wereld in een alles vernietigende oorlog stortte en persoonlijk verantwoordelijk was voor de grootste georganiseerde massamoord aller tijden. Zij laten te weinig zien van de periode 1941-1945. Een misschien is dat ook wel symbolisch: de dictator, verblind door zijn zelfbeeld, pleegde zelfmoord in zijn ondergrondse bunker. De slotfoto’s waarop Hitler nog levend te zien is tonen hem bij de volledig verwoeste toegang van de Führerbunker, waar hij bijna wezenloos kijkt naar de puinhopen van zijn Rijkskanselarij. De volgende foto is de beroemde plaat waarop twee Russische soldaten wijzen op de plek waar de as van de verbrande lijken van Adolf Hitler en zijn vrouw Eva Braun ligt.

Zeker geen biografie, maar een indrukwekkende en huiveringwekkende fotogeschiedenis van hoe de wereld slachtoffer werd van een dictator die door zijn tunnelvisie en zelfwaan zijn volk door propaganda en terreur 20 jaar misleidde en naar de ondergang bracht.

Adolf Hitler. De Beeldbiografie
Erik Somers & René Kok
Hollands Diep
ISBN 978 90 488 3598 0
Verschenen in maart 2022

Bestelinformatie