Angela Merkel en de weg naar de top

Terwijl dat jaar zo’n 180.000 Duitsers het land ontvluchtten, voelde Horst Kasner – de vader van Angela Merkel – zich geroepen naar het oosten te trekken. Hij was Luthers predikant, de DDR had hem nodig. Angela Dorothea Kasner werd op 17 juli 1954 geboren in het vrije westen, in Hamburg om precies te zijn, maar groeide op in dunkel Deutschland, aan de andere kant van het IJzeren Gordijn. Kasner was loyaal aan het regime, al vond de Stasi teksten van Andrej Sacharow tussen zijn bezittingen. Hij legde zijn kinderen geen strobreed in de weg. Ze mochten lid worden van de communistische jeugdorganisaties, want dat was goed voor de sociale contacten en noodzakelijk om vooruit te komen in een staat die door de Sozialistische Einheitspartei Deutschlands werd gedomineerd. Angela sloot zich bij de Freie Deutsche Jugend aan en nam de agitatie en propaganda van het marxisme-leninisme voor haar rekening. Dat werd haar later behoorlijk kwalijk genomen. Wanneer het journaille lastige vragen stelde over dat verleden, beriep ze zich op een belabberd langetermijngeheugen. ‘Voor zover ik me kan herinneren deed ik de cultuurzaken. Maar ach, wat weet ik. Ik denk dat ik, als ik tachtig ben, helemaal niets meer weet.’ Ze laat er geen misverstand over bestaan, ze vervulde geen heroïsche dissidentenrol. ‘Een verzetsstrijder was ik niet. Lichte provocatie, daar had ik lol in. Het was goed voor mijn gemoed en ik voorkwam een maagzweer.’ Dat tarten van het regime mocht geen naam hebben: ze droeg in het openbaar spijkerbroeken, de jeans werden haar door een tante uit Hamburg toegestuurd. Tijdens de studententijd in Leipzig koos ze voor een apolitieke wetenschap, natuurkunde, en leerde ze haar eerste man kennen, Ulrich Merkel. In 1977 trouwden ze, in 1981 hield ze het voor gezien. Het huwelijk was een vergissing, ingegeven door de voordelen die een getrouwd stel in de DDR genoot. Zij kreeg de wasmachine, hij het meubilair. Zijn familienaam draagt ze nog steeds, conform het Duitse echtscheidingsrecht.

Margriet Brandsma, voormalig correspondent voor het NOS-journaal in Duitsland, schreef een monografie waarin ze in sneltreinvaart de politieke carrière van Angela Merkel doorneemt en een aantal vooroordelen over ‘het meisje van Kohl’ uit de weg ruimt. Om maar meteen met de deur in huis te vallen: met Angela kun je lachen. ‘Ik was altijd het meisje dat pinda’s at en niet danste,’ zegt ze over haar jaren als muurbloempje. Op de vraag of het een voordeel is vrouw te zijn, antwoordt ze steevast dat ze geen vergelijkingsmateriaal heeft: ‘Ik weet niet hoe het is om man te zijn.’ Wat zou de CDU missen als ze na de hereniging niet voor de partij had gekozen? ‘Heel eenvoudig: mij.’

Die Wende

Haar sterkste eigenschap vindt ze haar zwijgzaamheid (‘Verschwiegenheit’), maar dat is slechts gedeeltelijk waar. Merkel verbrak het stilzwijgen op twee strategisch bepalende momenten in haar leven. Op 9 november 1989 ging ze, zoals iedere donderdagavond, met een vriendin naar de sauna. De crux van de toespraak van Günter Schabowski via de westerse media, dat de Muur gevallen was, ontging haar volkomen.  Dat begreep ze pas na het verlaten van de sauna. Die avond dronk ze bij wildvreemden een biertje in West-Berlijn, nadat ze moeiteloos de grensovergang in de Bornholmer Strasse was gepasseerd. Merkel maakte het niet te laat, ze moest de volgende dag weer vroeg uit de veren. Maar de apolitieke natuurkundige, die tot dan toe in de pas had gelopen van het DDR-regime, ontplooide in die eerste maanden na de Novemberrevolutie een koortsachtige activiteit. Ze besloot dat ze, na de onvermijdelijke hereniging van beide Duitslanden, lid wilde worden van de Bondsdag. Zelf zegt ze over die periode: ‘Ik was niet apolitiek, ik was lange tijd niet politiek actief.’ Bij de sociaal-democraten voelde ze zich niet thuis, die noemden elkaar Genosse. Ze koos voor de Demokratischer Aufbruch (DA), die net voor de val van Muur door dissidenten was opgericht. Opmerkelijk: haar moeder, Herlind Kasner, werd actief lid van de SPD (en zou haar lidmaatschap pas in 2005 opzeggen, nadat Gerhard Schröder tijdens een televisiedebat gemeen had gedaan tegen haar dochter) en vader Horst sloot zich bij het Neues Forum aan, dat later opging in De Groenen. ‘Winkelieren in democratie,’ noemt Brandsma dat. De Ossi’s hadden eindelijk wat te kiezen en deden dat naar eer en geweten, ook als daarmee familiebanden onder druk kwamen te staan. De DA sprak zich onomwonden uit voor de Duitse hereniging en de implementatie van een markteconomie in de DDR. Dat sprak Merkel aan. De eerste vrije verkiezingen werden voor de DA een debacle, nadat bleek dat partijvoorzitter Wolfgang Schnur voor de Stasi had gewerkt. Merkel, officieel woordvoerster van de partij, was verbijsterd, zeker nadat meerdere kopstukken van haar partij ontmaskerd werden als IM, Inoffizieler Mitarbeiter van de Stasi. Alleen door de alliantie met de CDU kwam haar politieke carrière niet in het slop voordat die goed en wel begonnen was. Ze werd woordvoerster van Lothar de Maizière, de eerste en laatste vrij verkozen minister-president van de DDR. Na de Hereniging vroeg Helmut Kohl haar minister van Vrouwen- en Jeugdzaken te worden. In korte tijd leerde ze het klappen van de zweep kennen en ontwikkelde ze zich onder Kohl tot een geducht machtspolitica, tot droefenis van haar voormalige broodheer. Volgens De Maizière wist ze maar al te goed hoe ze aan de touwtjes moest trekken. ‘Dat is plezier beleven aan het heersen over mechaniek, maar ook over mensen.’

Koningsdrama

Dan volgt het tweede bepalende moment in haar leven. Tijdens de verkiezingen van 1998 kreeg de CDU er flink van langs. Helmut Kohl had zestien jaar aan het roer gestaan, de Duitsers waren hem zat. ‘Onze houdbaarheidsdatum was ruimschoots verstreken,’ stelde Merkel vast. De SPD had met de Groenen een ruime meerderheid in de Bondsdag, het ‘nieuwe midden’ van Gerhard Schröder was geboren. Merkel nam als Generalsekretär van de CDU de strijdbijl maar wat graag op. Tijdens de deelstaatverkiezingen van 1999 leed de SPD een aantal gevoelige nederlagen. Merkel stuurde verhuiswagens naar het partijgebouw van de SPD in Berlijn. ‘Het nieuwe midden verhuist.’ Maar in de winter van datzelfde jaar kwam aan het licht dat de CDU jarenlang steekpenningen had aangenomen van een wapenlobbyist, met medeweten van Helmut Kohl. Bij deze Spendenaffäre was een groot aantal notabelen betrokken: Walther Leisler Kiep, penningmeester van de CDU, en partijvoorzitter Wolfgang Schäuble moesten het veld ruimen. Merkel schreef in de Frankfurter Allgemeine een artikel, waarin ze het tijdperk-Kohl te grave droeg. Als erevoorzitter had hij nog te veel macht binnen de CDU. ‘De partij moet leren lopen, moet het aandurven in de toekomst ook zonder haar oude strijdros, zoals Helmut Kohl zichzelf graag noemt, de strijd met de politieke tegenstander aan te gaan.’ Ze vond het onverdraaglijkt dat Kohl niet de namen van de illegale donateuren noemde (een erekwestie, volgens Kohl). In het ontstane machtsvacuüm, en als een van de weinige partijbonzen zonder een besmet verleden, werd Angela Merkel op 10 april 2000 tot partijvoorzitter verkozen. In 2002 diende zich een nieuwe Wahlkampf aan, waarbij het de vraag was wie de CDU als kanselierskandidaat naar voren zou schuiven. Tot haar verbijstering ontdekte Merkel dat vooraanstaande partijbonzen, stuk voor stuk mannen, zich rond Edmund Stoiber hadden gegroepeerd, op dat moment partijvoorzitter van de CSU. Merkel handelde snel en trok zich terug als kandidaat. De stijve Stoiber legde het in de verkiezingen af tegen de flamboyante Schröder. Merkel had een meesterzet gedaan. Ze werd fractievoorzitter, want dat was het wisselgeld dat Stoiber met haar had afgesproken. In 2005 volgde haar finest hour, toen Gerhard Schröder vervroegde verkiezingen uitschreef. De campagne verliep allesbehalve vlekkeloos. Weliswaar werd de CDU/CSU de grootste partij, maar een meerderheid met beoogd coalitiegenoot FDP zat er niet in. Schröder concludeerde triomfantelijk dat hij een mandaat voor nog vier jaar in de kanselarij had gekregen. De Duitse pers en de publieke opinie keerden zich tegen hem. Op 11 november 2005 bereikten de SPD en CDU/CSU een akkoord, waarin Angela Merkel tot eerste vrouwelijke kanselier van de bondsrepubliek werd verkozen terwijl Gerhard Schröder gedwongen werd het politieke strijdtoneel te verlaten.

De slothoofdstukken van Het mirakel Merkel gaan over de twee termijnen die ‘de machtigste vrouw van de wereld’ er inmiddels op heeft zitten. Margriet Brandsma probeert daarin voorzichtig de balans op te maken van het leiderschap van Angela Merkel. Dat is bijna niet te doen. We zitten midden in de Eurocrisis, voor conclusies is het nog te vroeg. Wat onverlet laat dat Het mirakel Merkel goed geschreven is en  – voor zijn 185 pagina’s – een buitengewoon informatieve geschiedenis presenteert van onze oosterburen, die zichtbaar moeite hebben met hun dominante positie in het Europa van de eenentwintigste eeuw. Kortom, een mooie aanwinst in de reeks politieke monografieën die Conserve inmiddels heeft uitgegeven.

Het mirakel Merkel. Hoe het meisje van Kohl de machtigste vrouw ter wereld werd
Margriet Brandsma
Uitgeverij Conserve
ISBN 9789054293286
Verschenen mei 2012

Bestelinformatie

Bestel hier als paperback bij bol.com (€ 19,99)
Bestel hier als digitaal boek bij bol.com (€ 9,50)
Bestel hier als digitaal boek in de iBookstore (€ 9,49)

Links

Voorpublicatie op Duitslandweb
Presentatie van het Mirakel Merkel