“Op een zondag liep ik door Amsterdam en alles was me zo vreemd. Toen ben ik naar de kerk gegaan en ook daar vond ik niet de rust en de harmonie. Op dat ogenblik heb ik me eenzamer gevoeld dan ooit in het kamp.”
Deze drie zinnen vatten mooi samen welk thema Diet Kramers leven beheerste. Van jongs af aan je een buitenstaander voelen die toch probeerde er bij te horen maar door haar ‘zijn’ en de ervaringen die ze te verwerken kreeg nooit vond wat ze zocht.
Het nauwgezette werk van Janneke van der Veer brengt in ‘Onrustig is ons hart’. Leven en schrijverschap van Diet Kramer behalve de schrijfster, bekend van titels als Razende Roeltje, De Bikkel, Lodewijk de Mensenredder en Thuisvaart, ook de mens echt tot leven.
Al jong wordt Kramer als auteur opgemerkt, vooral omdat ze zich uitspreekt over serieuze thema’s. Ze zit nog op de HBS wanneer haar eerste stuk verschijnt in De Telegraaf. Ze is 20 als haar eerste echte boek, Stans van de vijfde, uitkomt. Dan valt op dat ze zich zo goed kan inleven in de gedachtewereld van pubers. Van meisjes en van jongens. En dat ze die leefwereld op een aansprekende manier weet te verwoorden. Het maakt dat ze opvalt tussen alle andere schrijfsters van jeugdboeken, en veel besproken wordt. Diet Kramer doet volgens biograaf Van der Veer ook aan ‘terugschrijven’ tegenover de ‘hogere’ literatuur. In haar eerste volwassene roman Begin schrijft ze over de literaire wereld die ze waarneemt: “met jullie verzen, jullie romans, jullie toneelstukken waarin het te weinig om het leven, om de mens gaat.”
Tegenstrijdigheid is een vast gegeven op Kramers levenspad. Ze schrijft over ‘christelijk schrijverschap’ in het blad Opgang, verbindt zich nadrukkelijk aan het Verbond van Christelijke Letterkundige Kringen en krijgt later een relatie met de veel oudere atheïst Wim Muller. Het geloof is een levenslang gevecht voor Kramer.
Na jaren van weinig schrijven, ze is druk met relaties en een verloving die afgebroken wordt vanwege ‘verschillen in geloof’, komt ze terug met een stuk over de dichter Rainer Maria Rilke, de lyrische dichter die tot zijn zesde als meisje werd grootgebracht.
Ook de herinneringen van anderen aan Diet zijn tegenstrijdig. Voor de een was ze de sterke vrouw die zich onder moeilijke omstandigheden toch aan het schrijven wist te zetten. Voor haar kinderen was ze de vrouw die vaak niet beschikbaar was. Of die, als ze er fysiek wel was, met haar gedachten bij haar schrijfwerk zat. Diet Kramer schreef jeugdboeken, romans, artikelen en korte verhalen in schoolboeken. Ook bewerkte of vertaalde ze werk van anderen.
Nederlands-Indië
Diet Kramer vertrekt in 1933 naar Nederlands-Indië, om daar samen te gaan wonen met de 15 jaar oudere Wim Muller, rector van het Bataviaasch Lyceum, waar ook Hella Haase naar toe ging. Wim heeft al kinderen, zoon Guus Muller woont bij zijn vader. Zijn moeder Simonette de Bats is teruggegaan naar Nederland met de andere kinderen Willy en Jan.
Diet Kramer en Wim Muller kennen elkaar van een vakantie in Valkenburg in 1929. Toen Wim naar ‘Indië’ vertrok zijn ze blijven schrijven. Het stel trouwt en ze krijgen een zoon en een dochter. Er lijkt een prettig leven in het verschiet te liggen met veel ruimte om te schrijven. In de kolonie zijn er immers baboes voor de kinderen. Het 17 jaar jongere zusje van schrijfster Aya Zikken, Jampie, speelde vaak met dochter Diedie. Hun vader zat ook in het onderwijs.
Er vloeien in die jaren verschillende boeken uit Kramers pen. Vechters verschijnt in 1935 onder het pseudoniem Dingena de Pater. Het is een verhaal over hoe jonge mensen de economische crisis tegemoet treden. Zo geschreven dat de christelijke achterban ging geloven dat Diet Kamer inderdaad weer bij de kudde terug zou keren. Vanuit de christelijke hoek kreeg Diet op de eerste boeken de kritiek dat ze zich niet duidelijk genoeg aan hun kant schaarde.
In dezelfde tijd verscheen onder haar eigen naam De Bikkel, een verhaal waar recensent Joop den Uyl best over te spreken was. Negen jongeren in hun zesde en laatste jaar van het gymnasium worden beschreven. Hoe ze zich voorbereiden om het ‘grote mensen leven’ tegemoet te gaan. En vooral welke vragen ze hebben en welke obstakels ze moeten overwinnen. Den Uyl mist alleen aandacht voor de seksualiteit van de pubers, terwijl andere recensenten daar juist blij mee zijn. Volgens hen spoort Diet Kramer de jeugd aan om ‘zuiver te leven’. Weer die tegenstrijdigheid.
Diet en haar kinderen worden na de Japanse bezetting van Java geïnterneerd in kamp Ambawara 8, in het noorden van de stad Jogjakarta. Diet is vaak ziek, heeft meerdere keren in het ziekenhuis gelegen, terwijl de kinderen dan onder de hoede van andere vrouwen worden achtergelaten of zichzelf moeten redden. Echtgenoot Wim Muller zit tijdens die internering op korte afstand van zijn gezin gevangen.
Nadat Diet en haar medegevangenen op 26 augustus 1945 horen over de capitulatie van Japan, na de atoombommen op Nagasaki en Hiroshima, blijkt dat Wim niet meer leeft. Janneke van der Veer beschrijft als een rechercheur de weinige feiten die ze heeft kunnen vinden. Ze combineert die feiten met de verhalen die zijn overgeleverd door het weinige dat Diet daarover schreef, of vertelde aan collega jeugdauteur Dolf Verroen. Hoe de echtgenoot van Diet Kramer werkelijk om het leven is gekomen, blijft onduidelijk. De mogelijkheden worden beschreven, zonder een conclusie te trekken. Die terughoudendheid is prettig.
Etiket
Op andere gebieden is de biograaf minder terughoudend. Bijvoorbeeld in het uitgebreide schrijven over de aard van Diets relatie met Peter van ’t Sant, de vrouw die samen met haar terug naar Nederland kwam. De twee vrouwen delen niet alleen een huis maar ook een slaapkamer. Al lijkt het alsof ze daartoe genoodzaakt zijn vanwege de woningnood in het Nederland van vlak na de oorlog, ze gaan inwonen bij een broer van Diet.
Uit brieven blijkt dat Diet na hun gezamenlijke ervaringen in het Jappenkamp niet meer zonder Peter wil of kan. Ook hier trekt de biograaf geen definitieve conclusie. Dat mag je als lezer zelf doen, of niet. Mijn ‘gaydar’ ging al af bij het zien van de foto op de omslag. En is door het lezen van alle gebeurtenissen in het verstoorde leven van Diet Kramer alleen maar harder gaan piepen. De vraag is natuurlijk hoe belangrijk het plakken van een etiketje uiteindelijk is.
Nadat de overlevingsroes van de tijd in het Jappenkamp is uitgewerkt, gaat het steeds slechter met de schrijfster. Fysiek was ze er al jaren slecht aan toe waardoor ze regelmatig in het ziekenhuis lag, maar ook psychisch is de rek er uit. Ze blijkt verslaafd aan slaapmiddelen en ziet het steeds vaker niet meer zitten. Diet Kramer bevindt zich in een vicieuze cirkel waarin ze niet meer kan slapen door de angst niet meer te kunnen schrijven. Schrijven is haar uitlaatklep, de manier waarop ze grip op haar omgeving en op zichzelf kon houden.
Ondanks gebrek aan medische dossiers probeert Van der Veer toch vast te stellen wat er precies met Diet aan de hand was, de laatste jaren voor haar dood. Ze baseert zich daarbij op documenten waarin Diet Kramer beschrijft wat haar bezighoudt in de tijd dat ze is opgenomen in rustoord Veluweland. Er volgt een uitleg van mogelijke persoonlijkheidsstoornissen waar Diet Kramer aan zou hebben kunnen geleden. Maar waarom wel de mogelijkheid van een borderline stoornis opperen maar niet die van een post traumatische stress stoornis? Daar lijkt me na een verblijf in een kamp wel aanleiding toe. Ook al is duidelijk dat Diet Kramer ook voor haar tijd in Nederlands-Indië last had van psychische problemen. Stel dat Diet van jongs af aan op meisjes viel, wat zou dat met haar psyche gedaan kunnen hebben? Te moeten leven in een omgeving die niet bepaald ruimdenkend is en dat je dan toch probeert in het plaatje te passen, trekt een zware wissel op mensen die nadenken over de zin van dat leven. Mijn weerstand tegen deze informatie zegt natuurlijk iets over mijzelf maar ook over hoe dichtbij de biograaf Diet Kramer bij de lezer weet te brengen.
Janneke van der Veer gebruikt een rustige, uitgebreide en alles onderbouwende verteltrant. Dat is even wennen in het begin, maar na de eerste 30 bladzijden wordt het weldadig, die rust. Deze biografie is in eerste instantie als proefschrift geschreven en daardoor naar mijn smaak wat té uitvoerig. Te veel zijpaden worden afgelopen en dat maakt doorlezen af en toe een opgave. De andere kant van die uitvoerigheid is wel dat er mooie historische kennis voorbij komt die ik niet had willen missen. Bijvoorbeeld dat vrouwenvoetbal al rond 1900 werd gespeeld en dat Diet Kramer als tienjarige in 1917 een fanatieke speler was. Een biografie volgens het boekje, waarop Janneke van der Veer terecht is gepromoveerd.
‘Onrustig is ons hart’ Leven en schrijverschap van Diet Kramer
Janneke van der Veer
De Eierland Pers
ISBN 9789078554141
Verschenen in april 2018
Bestelinformatie
Bestel bij de Eierland Pers (€ 29,50 + € 5,75 verzendkosten)
