Het is honderd jaar geleden dat de Nederlandse schrijver Jacob Israël de Haan in Jeruzalem werd vermoord. Hij werd op 31 december 1881 in de Drentse veenkolonie Smilde geboren als zoon van een joodse voorzanger en ontwikkelde zich tot romanschrijver, dichter en jurist. In Nederland was hij bekend als schrijver van Pijpelijntjes (1904), een roman waarin openlijk homoseksualiteit werd beschreven. De publicatie leidde tot ophef en tot de verwijdering van De Haan uit de redactie van het socialistische Het Volk. De schrijfster Carry van Bruggen verwerkte de intense relatie met haar broer in haar autobiografische roman Eva (1927).
Nadat De Haan tot de zionistische beweging was toegetreden vertrok hij in 1919 naar Palestina, waar hij vijf jaar later werd vermoord. Dat trok destijds veel aandacht. De romanschrijver Arnold Zweig gebruikte de moord op De Haan zelfs voor een politieke thriller De Vriendt kehrt heim (1932), een subliem boek over de politieke verhoudingen in Palestina waarvan enkele jaren geleden nog een Nederlandse vertaling verscheen.
Over de Palestijnse episode is nu een interessant wetenschappelijk werk van de historica Ludy Giebels verschenen met de titel Jacob Israël de Haan in het Palestijnse labyrint (1919-1924). Het berust voor een groot deel op artikelen die ze eerder schreef over de Palestina-jaren van De Haan, aangevuld met nieuw bronnenonderzoek. Er waren al twee biografieën, die het hele – chaotische en turbulente – leven van De Haan beslaan, die van Jaap Meijer (1967) en de recentere van Jan Fontijn (2015). Giebels constateert dat Meijer te dicht bij de zionistische overlevering van de geschiedenis stond om zich een duidelijk beeld van De Haans activiteiten in Palestina te vormen terwijl Fontijn als literatuurhistoricus vooral een schrijversbiografie wilde afleveren en zich niet goed raad wist met de complexiteit van de politieke achtergrond in het Midden-Oosten.
Dat laatste is geen wonder, want uit dit boek van Giebels komt die complexiteit wel zeer sterk naar voren. Het kost de lezer dan ook af en toe toch wel moeite om goed zicht te houden op het leven van De Haan in Palestina, die daar optrad als correspondent voor het Algemeen Handelsblad en later voor de Daily Express. Terecht gebruikt de schrijfster dan ook de term Palestijns labyrint in de titel van haar boek.
De journalistieke bijdragen van De Haan schetsten een levendig beeld van de politieke situatie en het dagelijkse leven in het nieuwe Joods Nationaal Tehuis, dat zich dankzij de Balfour-verklaring (1917) van de Britse regering in Palestina ontwikkelde. In Jeruzalem keerde hij zich echter al snel van het zionisme af en sloot hij zich aan bij de anti-zionistische ultraorthodoxe gemeenschap van rabbijn Chaim Sonnenfeld en bij de Agoedat Israël, de internationale organisatie van orthodoxe Joden. Hij werd hun juridisch adviseur en politiek woordvoerder in hun conflict met de zionistische organisatie.
De Haan leverde onder andere kritiek op deze organisatie omdat zij bij de verwezenlijking van het Joods Nationaal Tehuis volgens hem te weinig rekening hield met de Palestijnse Arabieren. De schrijfster meent dat hij hier rationeel en daarom ook succesvol in het politieke bedrijf handelde. Toch was het een lastige opgave voor haar om een goed beeld te schetsen hoe tegelijkertijd de zeer moeilijke, gespleten en neurotische natuur bij De Haan de overhand kreeg op het eind van zijn leven. Door zijn journalistieke aanvallen werd hij steeds meer gehaat door de zionisten en ook de orthodoxe Joden raakten door deze escapades op hem uitgekeken. Hij raakte zo als het ware verdwaald in het Palestijnse labyrint. In juni 1924 werd hij door een zionistische commando vermoord. Ludy Giebels heeft over de Palestijnse jaren van Jacob Israël de Haan een waardevol en boeiend boek geschreven.
Jacob Israël de Haan in het Palestijnse labyrint
Ludy Giebels
Amsterdam University Press
ISBN978 90 4856 383 8
Verschenen in juni 2024
Bestelinformatie
