Geen biografie, maar een wijsgerig portret heeft Victor Kal willen schrijven. Hij probeerde vooral te begrijpen hoe iemand die zo veel geleerdheid in zijn hoofd heeft opgeslagen, tot zulke waandenkbeelden kan komen. Maar meer dan alleen begrijpen: hij gaat het debat aan met Alexander Doegin op zijn eigen terrein, dat van de filosofie. ‘Omdat Doegin een gevaar is’, zegt de Amsterdamse filosoof Kal in een gesprek met Biografieportaal. ‘Hij is werkelijk bedreigend’.
‘Ik heb geen biografie van het leven van Alexander Doegin willen schrijven’, zegt Victor Kal. ‘Ik wilde laten zien dat Doegin een filosofisch systeem heeft proberen te bouwen dat op zichzelf consistent is, maar de verkeerde conclusies trekt’. Dus koos Kal in zijn nieuwste boek Poetins filosoof (Prometheus maart 2023) voor de vorm van een filosofisch gesprek, een polemiek. Hij blijft respectvol over zijn filosofische tegenstander (‘Doegin heeft zo ontzettend veel, zo niet alles wat er filosofisch toe doet, gelezen’), maar zijn oordeel over de man die wel Poetins Raspoetin wordt genoemd, is des te vernietigender: ‘Doegin heeft heel veel theorieën gekopieerd en zich eigen gemaakt, maar hij heeft niet geleerd kritisch te denken, kan geen ander perspectief aannemen. Hij heeft geen referentiepunten, maakt geen vergelijkingen. Hij blijft een pseudowetenschapper.’
Urgentie
Victor Kal gaat uitvoerig in op de bedreiging die Alexander Doegin is, voor de Russische samenleving, maar breder ook, voor de westerse wereld. In zijn essay laat Kal zien dat Doegin het politiek-culturele draagvlak creëert voor Poetins oorlogsstrategie. Kal: ‘We moeten niet vergeten dat Doegin in Rusland als denker heel machtig is, hij steekt boven iedereen uit. En dat wordt door het Kremlin toegestaan. Als je avond aan avond op de Russische TV ziet wat er aan oorlogsretoriek wordt uitgebraakt, dan is dat het rechtstreekse gevolg van Doegins filosofie.’ Er zijn twee concrete gevaren: Doegin verschaft aan Vladimir Poetin de legitimatie voor de oorlog, die in uiterste instantie kan leiden tot de inzet van kernwapens. Voor Doegin is dat onbelangrijk: als het miljoenen doden tot gevolg heeft, maar de Amerikaanse vijand wordt getroffen, dan moet dat maar zo zijn. Het is een logisch gevolg van zijn theorie. ‘Poetin is rationeler of liever gezegd pragmatischer’, stelt Kal. ‘Maar dat neemt niet weg dat er een soort symbiose is tussen Doegin en Poetin. Dankzij Doegin kan Poetin opereren zoals hij doet.’
Verleiding
Naast het toch vrij acute gevaar van een kernoorlog, is er een sluipende dreiging die we op steeds meer plaatsen in de westerse samenleving dichterbij zien komen. Kal spreekt in dat verband van de ‘verleiding’ : het zich beroepen op traditionele normen en waarden, het terugverlangen naar vroeger tijden toen alles beter was, de roep om de sterke leider. Kal formuleert voorzichtig als hij de verleidingskracht van zo’n conservatief waardenstelsel schetst: ‘We zien het op veel plaatsen in het westen gebeuren: de huidige samenleving snakt naar oplossingen voor complexe problemen. Terug naar vroeger heeft daarom een enorme aantrekkingskracht: dus traditie, gemeenschap, religie, leiderschap, eigen land en het weren van vreemdelingen, terug naar de agrarische idylle van het boerenleven en – altijd – homofobie.’ Alle rechts-populistische of ronduit fascistische groeperingen hebben één of meer van dit soort kenmerken. We kunnen er zelf de namen van (extreem-)rechtse partijen of leiders bij bedenken.
Onderschatting
Die conservatieve revolutie staat tegenover de liberale democratie die tot individualisering heeft geleid. Dat betekent onherroepelijk een zekere normloosheid, kan zelfs tot nihilisme leiden. Dat laatste is niet per se negatief en vormt uiteindelijk de kern van Kals filosofisch bewijs van het ongelijk van Doegin en daarmee het failliet van Poetin. Kal zegt daarover: ‘Liberalisme leidt tot individualisering, waarbij het individu uiteindelijk innerlijke verantwoording moet afleggen. Dat is veel krachtiger en vitaler dan het zich ondergeschikt maken aan een gemeenschap of traditie. Doegin ziet dat niet.’ Daarmee onderschat Doegin en met hem Poetin de vitaliteit van de moderne westerse samenleving. Het verschil is dat Doegin letterlijk gelooft in zijn eigen geconstrueerde wijsgerig universum, en Poetin er alleen pragmatisch en technocratisch gebruik van maakt. Victor Kal besluit: ‘De innerlijke autoriteit van de liberale samenleving is toekomstgericht. Voor Doegin is de toekomst de ondermijning van het verleden. Het verleden is Groot-Rusland, nu vertaald naar het waandenkbeeld van Eurazië. Poetin gebruikt dit narratief als decor voor het in stand houden van een machtsstaat tegenover de liberale rechtsstaat, als legitimatie van het voeren van een oorlog om die machtstaat uit te breiden. Oekraïne nu, andere voormalige Sovjet-vazalstaten morgen.
Kal verstrikt zichzelf in zijn diagnose van een sluipende dreiging, die gelegen zou zijn in het zich beroepen op traditionele normen en waarden. Hij staat immers zelf voor orthodox-joodse opvattingen, die ten opzichte van de huidige westerse zelfs ultra-traditioneel zijn. Maar als anderen zich bekennen tot traditionele normen en waarden, dan is dat in zijn ogen opeens niet in orde. Dit doet mij nogal schizofreen aan. In werkelijkheid komt volgens mij het sluipende gevaar van de andere kant, namelijk van het alomvattende secularisme van de westerse samenleving, dat noodzakelijk leidt tot de verwerping van alle overgeleverde normen en waarden en een daarmee gepaard gaande haat tegen religie. We leven in een tijd van totale ontbinding van de traditionele cultuur. Dit kan op de duur niet goed gaan. Linksom of rechtsom leidt het tot seculier totalitarisme. Het Westen is reddeloos verloren.