Bols leverde wat te enthousiast aan de bezetter

De aanleiding voor het schrijven van de familiebiografie Het geheim van Bols. Hoe de oorlog een familiebedrijf verscheurt lijkt nogal gezocht. Een kennis van de schrijver Martin Hendriksma ontdekt in 2020 in zijn pas gekochte woning in Heemstede een onderduikruimte. Hendriksma is meteen geïnteresseerd. Mogelijk denkt hij aan de bestseller ’t Hooge Nest van Roxane van Iperen, waar een verhaal over verzet, onderduik en vervolging ook begint met  de aankoop van een huis.

Economische collaboratie

Hendriksma komt er achter dat het huis in de Tweede Wereldoorlog in het bezit was van Ernst Moltzer, adjunct-directeur van de likeur- en jeneverfabrikant Bols. Moltzer werd in 1941 door de directie van Bols ontslagen na een ruzie binnen het bedrijf over de levering van drank aan de bezetter. Vermoedelijk heeft hij daarna geprobeerd om over zee naar Engeland te ontkomen, maar daar is hij nooit aangekomen. Het oorlogsverleden van de firma Bols werd in 2019 opgerakeld door het onderzoekscollectief Follow the Money. De directie van Bols kocht in 1943 voor dertigduizend gulden een door de bezetter geroofd pakhuis aan het IJ dat eigendom was geweest van een door de nazi’s vergaste Joodse kaashandelaar. Bols wilde geen reactie geven op het bericht van Follow the Money met het argument dat er geen informatie over de Tweede Wereldoorlog in de bedrijfsarchieven zit. Een aanleiding te meer voor Hendriksma om in de zaak te duiken. Hij komt in contact met de kleindochter van Ernst Moltzer en ontdekt dat haar in 2019 overleden moeder, de enige dochter van Ernst Moltzer, tientallen jaren bezig is geweest met pogingen om haar vader te rehabiliteren. De directie van Bols is tijdens de processen van de bijzondere rechtspleging na de oorlog wegens economische collaboratie veroordeeld. Maar Ernst Moltzer zou zich volgens zijn dochter juist verzet hebben tegen de drankleveranties van Bols aan de bezetter en actief geweest zijn in het verzet. Aan de hand van het in schoendozen opgeborgen ‘archief’ van Ernst Moltzers dochter Maya gaat Hendriksma op onderzoek uit.

Leveren aan de Wehrmacht

De belangrijkste vragen van Hendriksma zijn hoe Ernst Moltzer is verdwenen en wat er waar is van de collaboratie van Bols. Hendriksma past daarbij een in de literaire non-fictie populaire aanpak toe: hij neemt zijn lezer mee in zijn speurtocht. Het eerste deel van het boek bestaat uit het beschrijven van het leven van Ernst Moltzer tot op het moment dat hij spoorloos verdwijnt. Het tweede deel bestaat uit zijn onderzoek naar de activiteiten van Bols in de oorlog en de verdwijning van Ernst.
Bols bestaat al honderden jaren maar heeft zijn bedrijfsgeschiedenis in de negentiende eeuw grotendeels bij elkaar gefantaseerd tot een glad marketingverhaal. Bols noemt zichzelf het oudste nog bestaande Nederlandse bedrijf. Het is vermoedelijk opgericht door migranten die tijdens de Tachtigjarige Oorlog uit Antwerpen naar Amsterdam zijn verhuisd. De laatste Bols verdween in 1816 uit het bedrijf omdat hij ‘een te grote liefhebber was van het eigen product om leiding te kunnen geven’. Bols veranderde verschillende malen van eigenaar, totdat Christiaan Moltzer de likeurstokerij in 1878 kocht en uitbouwde onder de naam Ervan Lucas Bols. De familie Moltzer heeft het bedrijf tot 1954 in bezit gehouden, waarna het nog negen keer van eigenaar is veranderd. De Moltzers hebben Erven Lucas Bols dus driekwart eeuw in bezit gehad.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog bestond de directie uit Ernst Moltzers vader Jan, zijn oom Chris en zijn zwager Bernard Carp. Vooral deze laatste zou de drijvende kracht zijn geweest achter lucratieve leveranties aan de Duitse Wehrmacht. Die vonden meestal niet rechtstreeks plaats maar via het handelshuis van Bernards broer Joop Carp. Deze laatste heeft de na de oorlog de zwaarste straf gekregen. Die bleef overigens beperkt tot drie jaar en wat verbeurdverklaringen. De rechters van de bijzondere rechtspleging volgden de lijn dat collaborerende directeuren van bedrijven wel veroordeeld konden worden maar de bedrijven zelf niet omdat ze veel te hard nodig waren bij de wederopbouw.

Verzet en verraad

In het eerste deel gaat Hendriksma op zoek naar de familiegeschiedenis van Ernst Moltzer en die van zijn vrouw Traut (von) Sarnthein, afkomstig uit een Oostenrijkse adellijke familie. Hij reist half Europa door op zoek naar sporen en komt op onvermoede plaatsen terecht. Zoals de Duitse provincieplaats Detmold, waar Ernst Moltzer na de scheiding van zijn ouders met zijn Duitse moeder, zijn zusjes en zijn broertje naar toe is verhuisd en waar hij een groot deel van zijn jeugd heeft doorgebracht. Hij bezoekt Bregenz en Innsbruck, de Oostenrijkse steden waar Traut heeft gewoond en het kasteel in Tirol dat diende als buitenverblijf van de familie. Hij bezoekt de roeiclub in Londen waar Ernst, Nederlands kampioen skiff, roeide toen hij stage liep in Londen. Hij bezoekt het landgoed in Hattem waar Ernst en Traut elkaar hebben ontmoet. Ernst krijgt in de jaren dertig de opdracht een fabriek in Emmerich op te zetten, om zo de omzet van Bols in Duitsland te verhogen. Daarna reist hij de hele wereld over om nieuwe markten te verkennen en te ontsluiten. Bij het uitbreken van de oorlog is hij adjunct-directeur bij de Erven Lucas Bols.

Aan verplichte leveranties aan de bezetter valt moeilijk te ontkomen, maar hij verzet zich tegen de lucratieve extra verkoopacties via het handelshuis van de broer van directeur Bernard Carp en wordt ontslagen. Op de vraag hoe actief Ernst in het verzet is geweest moet Hendriksma ook na zijn onderzoek het antwoord schuldig blijven. Hetzelfde geldt voor de vraag of hij door Traut, die nogal wat familieleden had die enthousiast waren over de Anschluss, verraden is. Dat gerucht gaat omdat een aantal verzetsmensen uit de omgeving van Traut in de oorlog is opgepakt. Het bewijs van verraad wordt niet geleverd. Wel staat vast dat Hans, de jongere broer van Ernst, actief was in het verzet en vlak voor het einde van de oorlog door de Duitsers is gefusilleerd. Hendriksma weet wel de verdwijning van Ernst Moltzer op te lossen. Nadat familieleden die hij tijdens zijn onderzoek heeft leren kennen instemmen met het afstaan van DNA, blijkt er een match te zijn met een in 2003 door een visser op de Noordzee gevonden onderkaak, die sinds die tijd ligt opgeslagen in het Nederlands Forensisch Instituut. Dit leidt ertoe dat Ernst Moltzer op de dag van verschijnen van het boek in februari 2024 wordt begraven op de erebegraafplaats in Loenen.

Oorlogsdossier openbaar

Voor wat betreft de collaboratie van de firma Bols is Hendriksma aangewezen op de dossiers in het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR). Meer dan wat daarin wordt vermeld krijgt Hendriksma niet boven water. Vanaf 1 januari 2025, tachtig jaar na de oorlog, worden de dossiers van het CABR grotendeels openbaar en voor een deel digitaal te raadplegen. Het is niet moeilijk om te voorspellen dat vele Nederlanders zullen gaan grasduinen in de 300.000 opgeslagen persoonsdossiers, op zoek naar de vraag of familieleden lid waren van de NSB of naar informatie over mensen die hun familie iets hebben aangedaan. Ook voor biografen is het CABR een belangrijke bron, die op dit moment in het kader van wetenschappelijk onderzoek ook al kan worden geraadpleegd, maar die vanaf 2025 ook voor het grote publiek toegankelijk wordt. Boeken als die van Hendriksma zullen er ongetwijfeld meer worden geschreven, al dan niet van wisselende kwaliteit.

Van Het geheim van Bols kan in ieder geval worden gezegd dat het goed geschreven is. De korte hoofdstukken geven het boek vaart en de auteur beheerst de cliffhanger tot in de puntjes. Dat leidt tot een spannend boek met een verrassende ontknoping. Hendriksma toont zich in het nawoord nogal teleurgesteld dat Bols geen behoefte heeft om op zijn onderzoek te reageren maar dat zwijgen is voorstelbaar. Het bedrijf is na de oorlog vele malen van eigenaar veranderd, gefuseerd, onderdeel geweest van multinationals, verzelfstandigd na een buy-out, terug gebracht naar de beurs en daar in maart 2024 weer vandaan gehaald door de voormalige concurrent Nolet. Anders dan de Nederlandse Bank, die onderzoek heeft laten doen naar zijn rol in het slavernijverleden, en de Nederlandse Spoorwegen, die zijn rol in de Tweede Wereldoorlog heeft laten onderzoeken, zullen de eigenaren van Bols alleen maar geïnteresseerd zijn in de historische merknaam en weinig aandrang voelen zich te verdiepen in de eigen geschiedenis. Behalve wanneer die geschiedenis voor marketingdoeleinden kan worden ingezet.

Het geheim van Bols. Hoe de oorlog een familiebedrijf verscheurt
Martin Hendriksma
De Geus
ISBN paperback 9789044546880
ISBN e-book 9789044546897
Verschenen in februari 2024

Bestelinformatie