Ivan Pavlov werkte pas na zijn vijftigste aan het onderzoek waarmee hij eeuwige roem zou verwerven, al had hij de Nobelprijs voor zijn fysiologische studies toen al op zak. Hij verzette de bakens van zijn onderzoeksveld naar de psyche nadat hij had opgemerkt dat zijn honden – de proefkonijnen in zijn vaak huiveringwekkende experimenten – begonnen te kwijlen als hij in doktersjas de kennel betrad. Voedsel in aantocht! beloofde die witte jas. Pavlov vroeg zich af of hij met een conditionele stimulus een geconditioneerde reflex kon oproepen. Daarmee zou hij in staat zijn de wisselwerking tussen de subcortex, het domein van de instincten, en de cortex, het domein van de associaties, te bestuderen.
De behavioristen omarmen Pavlov als hun leermeester. Die menen dat de psychologie zich moet beperken tot de bestudering van het menselijke gedrag- het “innerlijk” doet er niet toe, de “vrije wil” is een illusie. Burrhus Skinner – een boegbeeld van de stroming – woonde in 1929 in Harvard een lezing van Pavlov bij en bemachtigde een gesigneerde foto van zijn idool. Het kleinood zou de rest van zijn leven zijn kantoor niet meer verlaten. Alleen, Pavlov was allesbehalve een behaviorist, zo blijk uit Ivan Pavlov. A Russian Life in Science van Daniel P. Todes. Uiteindelijk ging het Pavlov maar om een ding: “Only one thing in life is of real interest of us – our psychical experience.” Zijn onderzoek naar de geconditioneerde reflex, een nogal rigide vertaling van uslovnyi, dat eerder voorwaardelijk of conditioneel dan geconditioneerd betekent, moest de mensheid van zijn ingebakken gewoontes bevrijden. “We would have freedom of the will in proportion to our knowlegde of the brain,” zo verwachtte Pavlov van zijn onderzoek: “We had passed from a position of slave to lord of nature.”
Ivan Pavlov, geboren in 1849 in Ryazan, was voorbestemd om in de voetsporen van zijn vader te treden: het seminarie in Sint Petersburg moest hem klaarstomen voor het priesterschap. Maar in de jaren zestig van de negentiende eeuw viel hij van zijn geloof af. Pavlov identificeerde zich met Ivan Karamazov uit De gebroeders Karamazov van Dostojevski, de rationalist en scepticus die uiteindelijk aan zijn nihilisme ten onder zou gaan. “Say what you will but he bears a great resemblance to your tender and loving admirer” schreef hij in een brief aan zijn toekomstige eega Seraphima Vasilievna Karchevskaya. Zijn atheïsme kwam hun huwelijk bepaald niet ten goede, want zij geloofde wel in God (de buitenechtelijke relatie met zijn assistente Maria Petrova hielp ook niet mee). Toen Pavlov een student medicijnen bij het passeren van een kerk een kruisteken zag slaan, herkende hij daarin de geconditioneerde reflex. “Think about it! A naturalist, a physician, but he prays like an old woman in an almhouse!”
Pavlov had evenmin fiducie in de zegeningen van de Bolsjewistische revolutie. Hij zag met lede ogen aan hoe zijn onderzoeksteam door de honger en de zuiveringen werd gedecimeerd. Zijn broer stierf in een communistische gevangenis, zijn jongste zoon Viktor bezweek aan tuberculose terwijl hij met de Witten tegen de Bolsjewisten vocht. Uiteindelijk zag Pavlov ook in het communisme een pathologisch symptoom van een volk dat eeuwenlang was onderdrukt. Het regime liet hem evenwel met rust, vanwege zijn internationale reputatie. Sterker nog, toen Pavlov een emigratieverzoek aan Lenin richtte, kreeg hij njet te horen. Wel verbeterden de leefomstandigheden van de getormenteerde wetenschapper stante pede. De Bolsjewisten pamperden het succesnummer van de Russische wetenschap onder communistisch regime.
Als Pavlov ergens in geloofde, dan was het wel dat hij het walhalla van de volmaakte kennis ooit zou betreden. “The time will come – and it will be such a wonderful moment – when everything becomes clear.” In tegenstelling tot zijn bewonderaars in de Verenigde Staten, zocht hij dat walhalla in de oneindige rijkdom van de innerlijke zieleroerselen van de mens. “It would be stupid to reject the subjective world.”
Ivan Pavlov. A Russian Life in Science
Daniel P. Todes
Oxford University Press Inc
ISBN 9780199925193
Verschenen in december 2014
Bestelinformatie
Bestel hier las hardcover bij bol.com (€ 32,99)
