Michael Gorbatsjov in een biografie van William Taubman

William Taubman werkte meer dan twaalf jaar aan zijn biografie van Michael Gorbatsjov. Een jaar na de publicatie van zijn biografie van Nikita Chroetsjov, waarvoor hij in 2003 de Pulizer kreeg, vatte hij het project aan. Hij benaderde Gorbatsjov in 2005, die zijn volledige medewerking toezegde. Taubman sprak acht keer met de laatste leider van de Sovjet-Unie. Archiefonderzoek, memoires en dagboeken van naaste medewerkers completeerden het levensverhaal. The New York Times spreekt van een “masterly new biography”, The Washington Post vindt Gorbachev. His Life and Times eveneens “superb”.

Nooit meer oorlog

Het is het verhaal van een jongen, geboren in 1931, die opgroeit op een collectieve boerderij in het noorden van de Kaukasus. Zijn vader is de zachtaardigheid zelve, zijn moeder een kenau die regeert met harde hand. Zij kreeg de ‘zegeningen’ van de Stalinistische landbouwpolitiek met de paplepel ingegoten. De grootvader van moeders kant is het hoofd van de kolchoz. Onderscheidingen moeten het gebrek aan economische prikkels voor de boeren ondervangen. Michael kreeg de “Order of the Red Banner of Labor” opgespeld, nadat hij in vijf opeenvolgende seizoenen met zijn vader de grootste graanoogst van het dorp had binnengehaald. Die vader ziet hij als soldaat van het Rode Leger tijdens de Tweede Wereldoorlog op de achtergrond verdwijnen. Hun hereniging in de nazomer van 1945 is een wonder.

“I was barefoot, but I was healthy. I stood there. He looked at me again and said something that I’ve remembered my whole life: “We fought until we ran out of fight,” he said. “That’s how you must live.”

Nooit meer oorlog, die levensles stond als een paal boven water.

Gewetensnood

Tijdens zijn studententijd aan de Staatsuniversiteit van Moskou leert hij Raisa kennen. Zij daagt hem intellectueel uit, ze lezen westerse filosofofen in de oorspronkelijke taal – Hegel, Fichte, Kant. Gorbatsjov leert dat het doel nooit de middelen heiligt, een nogal controversieel standpunt in een ideologisch landschap dat vooral door de lessen van Lenin werd gedomineerd. Die beweerde juist dat er in de politiek geen morele wetten bestaan, alleen ervaring. Niettemin maakt Gorbatsjov snel carrière binnen de partij, eerst op het thuisfront in Stravopol, later als protogé van Joeri Andropov. Hij heeft last van gewetensnood. Als ambitieuze jongeling binnen het partijapparaat stemde hij in met het neerslaan van de Praagse Lente in 1968 door het Sovjet-leger. Wanneer Gorbatsjov enkele maanden later een fabriek in Brno bezoekt, keren de arbeiders de partijbonzen hun rug toe. De tanks en geweren hadden het socialisme met een menselijk gezicht niet weggevaagd, alleen maar toegedekt, zo wist hij toen hij al die ruggen zag.

Geliefd in het westen, verguisd in eigen land

Gorbatsjov is 54 wanneer hij aantreedt als secretaris-generaal van de Communistische Partij, gezond van lijf en leden en doordrongen van het besef dat het zo niet langer kan. De economische malaise, de uitzichtloze oorlog in Afghanistan en de desastreuze wapenwedloop met het Westen, hebben het land aan de rand van de afgrond gebracht. De kernramp in Tsjernobyl opent hem de ogen hoe failliet het politieke systeem wel is. Op het 27^ste partijcongres van de Communistische Partij kondigt hij zijn programma van Glasnost aan, maar als het economische herstel daarvan uitblijft, combineert hij dat met politieke hervormingen, Perestroika. Hij legt een dadendrang aan de dag die zijn weerga niet kent. De topontmoeting met Ronald Reagan in Reykjavik in oktober 1986 luidt het einde van de Koude Oorlog in, hij trekt het Sovjet-leger terug uit Afghanistan, en de ontmanteling van de satellietstaten in Oost-Europa wordt dit keer niet met harde hand onderdrukt. Op 9 november 1989 valt de Muur.

Reagan en Gorbatsjov tijdens de ondertekening van het INF-verdrag op 8 december 1987

Het westen zal hem er eeuwig om blijven roemen. In eigen land is Gorbatsjov vooral de kneus die persoonlijk verantwoordelijk wordt gesteld voor de ontmanteling van de Sovjet-Unie, eens een grootmacht die meetelde in de wereld. De militaire coup van de hardliners in augustus 1991 was de laatste spastische stuiptrekking van een politiek systeem dat Michael Gorbatsjov een menselijk gezicht had willen geven. Toen hij in 1996 een gooi deed naar het presidentschap van Rusland kreeg hij 0,5 % van de stemmen. Een ontluistering.

Door Gorbatsjov leren we Vladimir Poetin beter begrijpen, aldus Taubman.

“The truth is that Russia under Vladimir Putin largely abandoned Gorbachev’s path at home and abroad and returned to its traditional, authoritarian, anti-Western norm […] But that only underlines how exceptional Gorbachev was as a Russian ruler and world statesman.”

Gorbachev. His Life and Times
William Taubman
Simon & Schuster Ltd
ISBN 9781471157585
Verschenen in september 2017

Een Nederlandse vertaling is aangekondigd door Hollands Diep