Josef Mengele, engel van de dood

Wellicht spreekt geen enkele oorlogsmisdadiger zo tot de verbeelding als Josef Mengele, kamparts van Auschwitz. Terwijl Hitler vooral geparodieerd wordt (The Great Dictator, Er ist wieder da) groeide Mengele in films, toneelstukken en boeken uit tot de kwade genius van het Derde Rijk, de fanatische wetenschapper die alle Hippocratische wetten aan zijn laars lapte om in zijn laboratorium van de hel een Arisch Superras te kweken. Of 94 kleine Hitlertjes, zoals The Boys of Brazil suggereert.

Geen eenling

David G. Marwell toont in zijn nieuwe biografie van Josef Mengele een ander soort kwaad, dat in de kern van de zaak veel verontrustender is. Josef Mengele was geen losgeslagen eenling, maar een gerespecteerd lid van een gerespecteerd onderzoeksinstituut, waar gerespecteerde collega’s als Otmar Freiherr von Verschuer, Mengeles Doktervater, de medische loopbaan van hun pupil met genoegen gadeslagen. De senioren van het Universitätsinstitut für Erbbiologie und Rassenhygiene in Frankfurt waren het er over eens: deze jongeman kwam er wel. Mengele promoveerde summa cum laude op een dissertatie over de onderkaak bij de vier rassentypen die aan het instituut onderscheiden werden. Daarna specialiseerde hij zich in de gehemeltespleet; hij schreef daarover een studie, waaruit tot ver in de jaren zeventig werd geciteerd. (Opmerkelijk: Mengele leed aan hypodontie, een aangeboren ontbreken van een aantal tanden en kiezen, dat als een microvorm van palatoschisis wordt erkend). In het voetspoor van Verschuer was hij geïnteresseerd in de vraag in hoeverre een mens bepaald wordt door omgevingsfactoren of door het genetische materiaal dat hij bij zijn geboorte heeft meegekregen. Dat bracht hem op het pad van het tweelingenonderzoek. En dat van het zogeheten Rassenvraagstuk.

De perversie van de nazi-arts

Het Derde Rijk faciliteerde een medische wetenschap waarin een ‘Umwertung aller Werte’ had plaatsgevonden. Het ging om het belang van het Volkskörper, daarin was het individu niet meer dan een cel. De medicus had de plicht de gezondheid van dat volkslichaam in stand te houden. Ergo, alle ziektekiemen diende hij zonder mededogen te verwijderen. Mengele voerde die filosofische rechtvaardigingen tot in het absurde door. Toen een van zijn ondergeschikten in Auschwitz in gewetensnood raakte vanwege de selecties voor de gaskamers, legde Mengele hem de essentie van hun werkzaamheden uit. Zij bepaalden niet wie er stierf, maar wie er bleef leven. Mengele vergeleek het selectieproces met een triage, waarin een arts op het slagveld zo klinisch mogelijk probeert vast te stellen welke gewonden hij nog wil helpen en welke niet. De perversie van de nazi-arts ten voeten uit.

Menselijk laboratorium

Auschwitz bood een uitgelezen kans om in medisch onderzoek reuzestappen te maken die in vredestijd ondenkbaar zouden zijn geweest. Terwijl Verschuer de ouderlijke toestemming nodig had voor zijn tweelingenonderzoek, kon Mengele naar hartelust experimenteren met het ‘materiaal’ dat hem in Auschwitz ter beschikking stond. Het vernietigingskamp was een menselijk proeflaboratorium van ongekende omvang. Tijdens Mengeles verblijf in Auschwitz – van mei 1943 tot januari 1945 – werden zo’n 750.000 mensen naar het vernietigingskamp gedeporteerd. Daaronder tweelingen, dwergen, mensen met heterochromie. Mengele maakte als een bezetene aantekeningen van zijn onderzoeken, die hij kort voor de komst van het Rode Leger in veiligheid bracht. Hij peinsde er niet over ze te vernietigen, terwijl rondom hem heen de kampleiding bezig was de misdaad tegen de menselijkheid uit te wissen. Kort na het vertrek van Mengele begonnen de dodenmarsen.

Wolfgang Gerhard

De tweede helft van deze biografie handelt over de klopjacht op Josef Mengele. Of liever gezegd, het ontbreken daarvan. Mengele wist in 1948 met een paspoort van het Rode Kruis naar Argentinië te ontkomen, bouwde daar in de jaren vijftig in betrekkelijke openbaarheid een handelsfirma op en voelde pas nattigheid toen in maart 1958 Ernst Schnabel Anne Frank. Spur eines Kindes publiceerde. Het thuisfront was met zijn Vergangensheitsbewältigung bezig, daartoe behoorde ook de vervolging en berechting van oorlogsmisdadigers. Vooral het Fischer-Schweder proces opende de ogen voor de monstruositeiten die onder het Nazi-regime hadden plaatsgevonden.

De Mossad had na de arrestatie en berechting van Adolf Eichmann in 1960 andere prioriteiten dan de jacht op oorlogsmisdadigers. Vooral in de jaren zeventig achtte de geheime dienst de strijd tegen de PLO van groter belang. Pas in 1985, 40 jaar na de bevrijding van Auschwitz, werd een laatste internationale inspanning geleverd om Josef Mengele te berechten. Daartoe stelde het Witte Huis een onderzoeksteam samen van forensisch pathologen, handschriftenexperts, medisch specialisten, voormalige CIA-agenten en historici, waaronder David G. Marwell. Zij ontdekten al snel dat Mengele in februari 1979 tijdens het zwemmen in Brazilië aan een hartinfarct bezweken was. Het graf, onder de schuilnaam Wolfgang Gerhard, werd door de plaatselijke autoriteiten zo provisorisch ontruimd dat het de deskundigen de grootste moeite kostte het stoffelijk overschot te identificeren. Definitief uitsluitsel vond pas in 1992 plaats, met de nieuwe DNA-technieken. Marwell heeft de schedel van Mengele in zijn handen gehouden. Dichterbij kun je als biograaf niet komen.

Verschillende verhalen die over Mengele de ronde doen, zijn gewoonweg niet waar. Met het tweelingenonderzoek beoogde hij niet de vruchtbaarheid van vrouwen te verdubbelen, om zo de ‘reproductieratio’ van het Duitse volk omhoog te schroeven. Het was hem met zijn onderzoek naar heterochromie niet om het kweken van blauwe ogen te doen. En hij naaide ook geen kinderen aan elkaar om Siamese tweelingen te verkrijgen. Dat doet aan de omvang van zijn misdaad niets af. Mengele euthanaseerde patiënten voor zijn in vivo en post mortem onderzoek naar groeistoornissen. Hij selecteerde proefpersonen voor medische experimenten in andere kampen, waaronder twintig kinderen die in Neuengamme met tuberculose werden geïnjecteerd. Hij maakte deel uit van een medisch team in Auschwitz dat op weerzinwekkende wijze experimenten op patiënten heeft uitgevoerd. Vooral de sterilisatieprogramma’s met behulp van röntgenstraling tarten iedere beschrijving. Overlevenden ervoeren Mengele als voorkomend en beheerst, een engel van de dood, maar ook als iemand die na aankomst van de treinen uit pure verveling halve transporten linea recta naar de gaskamers stuurde. ‘Ach was…’

‘Moge ik, als ik deze eed getrouwelijk houd, vreugde vinden in mijn leven en in de uitoefening van mijn kunst, maar moge het tegenovergestelde het geval zijn indien ik hem schend,’ zegt de Eed van Hippocrates. De biografie van Josef Mengele maakt al te pijnlijk duidelijk dat men gerechtigheid beter niet aan de goden kan overlaten.

Mengele. Unmasking the Angle of Death
David G. Marwell
WW Norton & Co
ISBN hardcover 9780393609530
ISBN e-book 9780393609547
Verschenen in januari 2020

Bestelinformatie