A bad-tempered bitch. Betty Friedan en de vrouwenbeweging in Amerika

‘The truth is that I’ve always been a bad-tempered bitch. Some people say that I have mellowed some. I don’t know.’ Aldus Betty Friedan (1921-2006), die bekend staat als de moeder van de tweede feministische golf in Amerika. In haar grensverleggende The Feminine Mystique (1963) bestreed ze de heersende opvatting dat vrouwen niet willen werken of denken, maar verheugd opgaan in het vertroetelen van man en kinderen. Dat was een mythe, zoals bleek uit het feit dat The Feminine Mystique dat jaar het bestverkochte boek in Amerika werd.

Friedan is getrouwd met een theaterproducent en heeft drie kinderen als ze haar bestseller schrijft. Het is een ongelukkig huwelijk. Het echtpaar maakt elkaar constant verwijten, servies vliegt door de lucht en vaak lopen hun ruzies uit op fysiek geweld. Zo wordt Friedan meer dan eens gesignaleerd met een blauw oog of achtervolgt ze  haar man zwaaiend met een mes. Toch is haar slechte huwelijk niet de directe aanleiding voor de Feminine Mystique. Voor een reünie van haar vooraanstaande vrouwenuniversiteit, Smith College, interviewt ze afgestudeerden, en ontdekt dat het merendeel van haar studiegenoten net als zij hevig gedesillusioneerd is in hun leven dat bestaat uit kinderen, keuken, en kerk. Enthousiaste reacties op losse artikelen over dit onderwerp leiden tot haar baanbrekende levenswerk.

THEN

Als Joods kind, opgroeiend in het antisemitische stadje Peoria in het Amerikaanse middenwesten is ze al berucht om haar legendarische woedeaanvallen. Haar biograaf, Rachel Shteir, stelt dat dat komt omdat ze een buitenbeentje is dat moet schreeuwen om gehoord te worden. Friedan is geniaal, met een IQ van boven de 180, maar mag ze van haar moeder (de kwade pier in The Feminine Mystique) aanvankelijk niet eens lezen, want dat is niet ‘ladylike’ en staat een goed huwelijk in de weg. Ze vindt zelfs dat haar dochter een neuscorrectie moet ondergaan – destijds overigens niet ongewoon voor huwbare Joodse meisjes. Friedan weigert.

Na Smith College, waar Friedan allerlei academische prijzen wint, gaat ze naar Berkeley voor haar doctoraat in de psychologie. Ze krijgt een prestigieuze beurs, maar een minnaar eist dat ze die opgeeft, omdat zij hem niet behoort te overvleugelen. Friedan kiest voor hem; dan dumpt hij haar toch. Een dubbele klap. Andere relaties verlopen al even slecht. Wanneer ze midden-twintig is wordt ze beschouwd als een ‘oude vrijster’ en trouwt in arren moede haar theaterproducent.

NOW

The Feminine Mystique maakt haar in één klap beroemd. Ze wordt uitgenodigd voor een nationale conferentie over vrouwen in de politiek. In het Witte Huis verwelkomt President Johnson de conferentiegangers neerbuigend als ‘the distinguished and very attractive delegates.’ Daarna richten een paar vrouwen in Friedans hotelkamer de National Organization for Women, NOW op – de naam neergekrabbeld op het spreekwoordelijke servetje. Friedan is het boegbeeld van NOW. Shteir schetst voorbeeldig hoe belangrijk NOW binnen korte tijd wordt, hoeveel vrouwen, geïnspireerd door The Feminine Mystique, zich erbij aansluiten, en welke successen de organisatie boekt. Friedans doelen zijn politiek-economisch, zoals het afdwingen van anti-discriminatiewetgeving, gesubsidieerde kinderopvang en reproductieve rechten. Gelijke wetten voor vrouwen zijn nog niet vastgelegd in de Amerikaanse grondwet en ze strijdt uit alle macht voor het aannemen van het Equal Rights Amendment.

Na een paar jaar gaat het echter al mis met het nieuwe NOW. Eerdere biografen geven Friedans karakter de schuld. Ze is te opvliegend, kleineert mensen, schreeuwt, raast, vertoont, zoals we nu zouden zeggen, grensoverschrijdend gedrag. Ze is inderdaad onmogelijk om mee samen te werken, maar Shteir overtuigt de lezer dat de ideologische verschillen die al snel naar voren komen binnen NOW doorslaggevend zijn voor het falen van de tweede feministische golf. Wanneer aan het eind van de jaren zestig de opkomende radicaalfeministische beweging kritiek levert op heteroseksualiteit – slapen met mannen is immers slapen met de vijand – verzet Friedan zich daar hevig tegen. Ze wordt neergesabeld als homofoob, maar Shteir stelt dat Friedan vreest dat te veel nadruk op seksualiteit NOWs politiek-economische doelen schaadt. In Friedans ogen zijn de radicaal-feministen een ‘lavender menace’ – een uitdrukking die dezen zich al gauw als geuzennaam toe-eigenen. Friedan wordt ook bekritiseerd als racist. Haar biograaf bestrijdt dat eveneens. Zwarten herkennen zich inderdaad weinig in NOW. Friedan doet weliswaar haar best hen erbij te betrekken, maar hun standpunten mogen niet té veel afwijken van de hare, want daardoor zou het fragiele NOW uiteenspatten.

Friedans rol bij NOW is eind jaren zestig al uitgespeeld: jonge radicalen nemen de leiding over. Ze levert echter nog één huzarenstukje. Ter ere van de vijftigste verjaardag van het verkrijgen van het vrouwenkiesrecht organiseert ze met NOW op 26 augustus 1970 een landelijke vrouwenstaking. Het grootste evenement is een mars in New York City, waar meer dan vijftigduizend vrouwen van allerlei pluimage aan meedoen: republikeinse dames, radicale feministen, lesbiennes, strijders voor Black Power, pacifisten, zelfs mannen. Secretaresses van het Pentagon gooien demonstratief hun beha’s in een vuilnisvat. Leuzen worden gescandeerd: ‘Don’t Iron While the Strike is Hot’ of From Adam’s Rib to Women’s Lib.’ Na de staking is Friedan nauwelijks nog in beeld, maar strijdt in de schaduw  onvermoeibaar voort voor vrouwenrechten.

In tegenstelling tot eerdere biografieën, die vaak vol staan met verhalen over Friedans razernijaanvallen, is Betty Friedan: Magnificent Disrupter evenwichtig. Shteir verbloemt niet wat voor een verschrikkelijk mens Friedan kon zijn, maar verliest daarbij niet uit het oog dat zij in korte tijd vrouwen in Amerika (en, spoedig, in Nederland) op de been bracht voor gelijke rechten voor vrouwen. Vrouwen zijn immers ook mensen. De biografie beschrijft daarnaast de fascinerende geschiedenis van NOW en de strijd om ERA. Omdat Shteir Friedans magnifieke werk voor de vrouwenbeweging wil benadrukken analyseert ze (te?) veel van haar individuele essays, maar ze doet dat boeiend en houdt je bij de les.

NU

Het is maar goed dat Betty Friedan niet meer heeft meegemaakt hoe de abortuswetgeving, verankerd in Roe versus Wade uit 1973, vorig jaar is teruggedraaid. En honderd jaar nadat ERA voor het eerst werd geïntroduceerd, zijn gelijke wetten voor vrouwen nog steeds niet vastgelegd in de Amerikaanse grondwet. In Nederland schiet het trouwens ook niet op. Afgelopen week las ik in NRC dat de salariskloof tussen mannen en vrouwen de afgelopen twee jaar groter is geworden. En dat Nederland op de 28ste plaats staat van de gendergelijkheidsindex, onder Mozambique, Australië en Chili. Dat komt, zegt de krant, ‘voornamelijk door de economische kansenongelijkheid en beperkte politieke invloed voor Nederlandse vrouwen.’ Wil de Nederlandse Betty Friedan alsjeblieft opstaan?

Betty Friedan: Magnificent Disrupter
Rachel Shteir
Yale University Press
ISBN hardcover
ISBN e-book
Verschenen in 2023

Bestelinformatie