Alexander Gogel en de slavernij. Kanttekeningen bij een tendentieus tekstbordje

Tot en met 29 augustus 2021 organiseert het Rijksmuseum een tentoonstelling over de betrokkenheid van Nederland bij de slavernijhandel van de zeventiende tot en met de negentiende eeuw. Als uitvloeisel van de tentoonstelling heeft het Rijksmuseum extra tekstbordjes geplaatst bij 77 objecten in de vaste collectie die ‘een relatie hebben met de slavernij’. Ook bij het portret van Alexander Gogel wordt op een tekstbordje informatie gegeven over deze ‘relatie’. Daarbij is mijn dissertatie gebruikt, een politieke biografie van Gogel.

Waar gaat het concreet om? Gogel was na enkele jaren bewindsman van Financiën te zijn geweest in 1803 tijdelijk weer actief in zijn Amsterdamse handelshuis en nam toen een hypothecaire lening over, die was verstrekt aan enkele plantagehouders in Berbice. Het was zijn bedoeling deze lening te financieren door obligaties uit te zetten, dat lukte maar ten dele, doordat er opnieuw oorlog met Engeland uitbrak en Berbice in Engelse handen kwam. Al met al leed hij een zwaar verlies op de leningtransactie, blijkt uit een brief van Gogel aan koning Lodewijk Napoleon Hij heeft het dan ook bij deze ene transactie gelaten. In 1806, toen hij weer minister was en langdurig in Parijs verbleef voor onderhandelingen met de Fransen, kreeg hij van zijn zaakwaarnemers het bericht dat de de compagnon van plantagehouder Broekener, ene Temminck, ‘een Neger heeft laten doodslaan en andere zodanig mishandelt dat zij niet kunnen werken’. Broekener was verontwaardigd en had ook nog opgemerkt dat zijn compagnon uit de kolonie was gevlucht en dat hij niets meer met Temminck te maken wilde hebben. Of en hoe Gogel heeft gereageerd is niet bekend.

Het Rijksmuseum kwam op basis van de informatie in mijn dissertatie tot de volgende tekst:

‘Isaac Gogel gaf via zijn handelshuis een lening aan eigenaren van de plantages Nooitgedacht, Vrede en Vriendschap en De Goudmijn in Berbice (hedendaags Guyana), een particuliere Nederlandse kolonie aan de noordkust van Zuid-Amerika. De plantagehouder van Nooitgedacht hield Gogel op de hoogte van het reilen en zeilen op de plantage. Zijn compagnon had een van de tot slaaf gemaakte mensen laten doden en ‘andere zodanig mishandelt dat zij niet kunnen werken!’ Deze informatie weerhield Gogel er niet van om in de plantage te blijven investeren.’

Omdat ik de tekst tendentieus en onjuist vond en omdat er informatie ontleend was aan mijn boek, schreef ik hierover op 26 mei een brief aan de verantwoordelijke conservator, later werden nog een andere conservator en de directeur bij het onderwerp betrokken. Ik maakte er geen punt van dat met het extra tekstbordje de ‘relatie van Gogel met de slavernij’ meer aandacht kreeg dan zijn activiteiten als bewindsman van Financiën en als oprichter van de Nationale Konstgallery, de voorloper van het Rijksmuseum. Het bordje was nu eenmaal een uitvloeisel van de slavernijtentoonstelling. Wel wees ik erop dat slechts een gedeelte van de passage in mijn boek over het bericht van de plantagehouder was weergegeven. Niet vermeld werd op het tekstbordje dat de plantagehouder verontwaardigd was, dat de compagnon was gevlucht, en dat de plantagehouder niets meer met de compagnon te maken wilde hebben. Door dat weg te laten kreeg het bericht een heel andere lading. Vervolgens kritiseerde ik de suggestie dat Gogel geen probleem zou hebben gehad met de gewelddadigheden, omdat deze informatie hem er niet van zou hebben weerhouden te blijven investeren. Dat was sowieso onjuist, omdat Gogel het bij de ene transactie van 1803 had gelaten.

Ik deed enkele concrete tekstvoorstellen, waarbij vervolgens over deze simpele tekst van ca. 100 woorden een correspondentie op gang kwam, waarbij ik eerst ontwijkende opmerkingen ontving en ten slotte een afwijzend reactie. Mijn tekstvoorstellen zouden niet ‘bij de uitgangspunten van de tentoonstelling passen’.

Na de afwijzing zette ik op 13 juni een kritische blog op de sociale media. Een dag later ontving ik een mailbericht van het Rijksmuseum, dat de zin over de voortzetting van de investeringen geschrapt was. De tekst zou daarmee gaan luiden:

‘Isaac Gogel gaf via zijn handelshuis een lening aan eigenaren van de plantages Nooitgedacht, Vrede en Vriendschap en De Goudmijn in Berbice (hedendaags Guyana), een particuliere Nederlandse kolonie aan de noordkust van Zuid-Amerika. De plantagehouder van Nooitgedacht hield Gogel op de hoogte van het reilen en zeilen op de plantage. Zijn compagnon had een van de tot slaaf gemaakte mensen laten doden en ‘andere zodanig mishandelt dat zij niet kunnen werken!’ Hoe Gogel op dit bericht reageerde, is niet bekend.’

Ik tekende opnieuw bezwaar aan en formuleerde andermaal een concreet tekstvoorstel, waarbij ik zo dicht mogelijk aansloot bij de woordkeuze van het Rijksmuseum (‘tot slaaf gemaakte mensen’).

‘Alexander Gogels handelshuis verstrekte een lening aan een tweetal plantagehouders in Berbice (hedendaags Guyana), een kolonie aan de noordkust van Zuid-Amerika. De ene plantagehouder meldde Gogel op een bepaald moment dat zijn compagnon één van de tot slaaf gemaakte mensen had laten doden en ‘andere zodanig mishandelt dat zij niet kunnen werken!’ De plantagehouder was verontwaardigd, de compagnon was uit de kolonie gevlucht en de plantagehouder wilde niets meer met hem te maken hebben. Hoe Gogel reageerde is niet bekend. In elk geval hield hij het bij deze ene lening, waarop hij financieel een ‘zeer zwaar verlies’ zou lijden.

Daarop heb ik van het Rijksmuseum het bericht ontvangen, dat men ‘na zorgvuldig nadenken en overleg’ de voorkeur blijft geven aan de eigen tekst. Mijn opmerkingen over de verontwaardiging van de plantagehouder, de vlucht van de compagnon uit de kolonie, en over het feit dat Gogel het hield bij één lening en daarop een fors verlies had geleden vindt het RM vanuit het oogpunt van de tentoonstelling niet relevant dan wel ‘minder interessant’.

Mijn laatste woord is dat ik de huidige RM-tekst tendentieus vind en dat ik de door mij toegevoegde opmerkingen wel degelijk relevant vind voor een tekstbordje, getiteld ‘Gogel en de slavernij’, geplaatst bij een portret van Gogel in de vaste collectie. Bovendien dragen de opmerkingen bij aan een completer inzicht in de slavernij. Kortom, ik vind de opstelling van het Rijksmuseum onbegrijpelijk.

eerdere columns

De biograaf en de Apocalyps

2023 is Waco-jaar in de Verenigde Staten. Het is dertig jaar geleden dat in deze stad een rampzalige belegering door de FBI plaatsvond van...

Slecht nieuws van het Data Liberation Front

Je bent iemand die denkt dat een biograaf in de toekomst wel een wetenschappelijk onderzoek naar je leven zal instellen. Want ondanks je geboorteland,...

Biografisch zicht op ‘de meest uitzonderlijke familie uit de Amerikaanse geschiedenis’

Een biografie kan grote invloed hebben op de reputatie van een staatsman. Dat is zeker opgegaan voor de tweede Amerikaanse president John Adams en...

Siegfried Kracauer over de troost van de biografie

'Er zal spoedig geen groot politicus, veldheer of diplomaat meer over zijn die nog zijn … monument moet krijgen,' schreef  de Duitse historicus Siegfried...

Reuring over schilderijen. Ook een biografisch thema

Er was onlangs veel ophef over het weghalen en voorlopig terughangen van een schilderij van Rein Dool, dat het bestuurscollege van de Leidse Universiteit...

Huwelijksmoeilijkheden als element van een politieke biografie

De feministische schrijfster Johanna Naber (1859-1941) wilde vrouwen een stem in de geschiedenis geven. In haar talrijke biografische studies waren de hoofdpersonen dan ook...

De slavernij en het biografische element

De slavernij en slavenhandel zijn lang onderbelicht geweest, nu staan ze in het centrum van de maatschappelijke belangstelling. Gemeenten, bedrijven, banken en musea verrichten...

Afgebroken plannen voor een biografie

Soms leggen auteurs uit waarom ze hun plan om een bepaalde biografie te schrijven niet hebben uitgevoerd. Als biograaf van Alexander Gogel, Bataafs bewindsman...

Het geheim van Appeltern in biografische geschriften

Joan Derk van der Capellen tot den Pol (1741-1784) was een tegendraadse Overijsselse baron, voorman van de patriotse beweging in ons land. Hella Haasse...

Dubbelbiografieën van “regerende” echtparen

Voor een boeiende dubbelbiografie is het een vereiste dat de hoofdpersonen elkaar sterk beïnvloeden. In de prachtige dubbelbiografie First Family, Abigail and John Adams...

Lieftinck versus Zijlstra: een vinnige discussie in de memoires van twee tegenpolen

Na de minister-president kan de minister van Financiën de invloedrijkste bewindspersoon in een kabinet zijn, doordat deze zich via de begrotingspolitiek kan bemoeien met...

De autobiografie: ‘de gevaarlijkste van alle bronnen’

In zijn studie De biografie (1946) bestempelde de historicus Jan Romein de autobiografie als de gevaarlijkste bron voor een biografie. De autobiografie is namelijk...

Johanna Nabers biografie van Joan Melchior Kemper: eerst miskend, later invloedrijk

De productieve Johanna W.A. Naber (1859-1941) schreef onder meer negen biografieën en zeven bundels biografische schetsen. Bijna al haar hoofdfiguren waren vrouwen. Eén van...

Roofkunst: de versleuteling van (auto)biografische elementen

Ruurd Halbertsma, de schrijver van het eerder dit jaar verschenen Roofkunst, bestempelt zijn boek met nadruk als een roman waarin het om fictie gaat....

Biografe Claire Tomalin over haar eigen leven

De vermaarde Britse biografe Claire Tomalin kondigde vier jaar geleden in haar autobiografie A life of my own aan dat ze nog een nieuw...

De stelselwet van 1821: sterke positieve impulsen voor de biografie van Alexander Gogel

Na tumultueuze debatten aanvaardde de Tweede Kamer in de nacht van 30 juni op 1 juli 1821, juist 200 jaar geleden, met een kleine...

De Churchillfactor

Als Boris Johnson nou eens niet de politiek in was gegaan, geen burgemeester van Londen was geworden en niet was doorgeschoten naar het hoogste...
Jan Postma
Jan Postma
Jan Postma is econoom en historicus. Hij is een liefhebber van biografieën en promoveerde zelf in 2017 in Leiden op de de biografie van Alexander Gogel (1765-1821), de eerste bewindsman van Financiën van ons land.

Fijn als je dit artikel met anderen deelt:

Lees ook...

LAAT EEN REACTIE ACHTER

Vul alstublieft uw commentaar in!
Vul hier uw naam in