‘Auschwitz was kinderspel vergeleken bij dit. Ik ben uitgeput. Ik wil dat er snel een einde aan komt.’ Woorden van een man die niet lang daarna door de Poolse communistische regering door het hoofd wordt geschoten. Het zijn de woorden van Witold Pilecki, de man die Auschwitz infiltreerde om de wereld te waarschuwen voor de gruweldaden die de nazi’s pleegden.
Biograaf Jack Fairweather versloeg als correspondent oorlogen in het Midden-Oosten en probeerde grip te krijgen op de gruwelijkheden die hij daar zag. Toen zijn vriend en collega Matt McCallester naar Auschwitz afreisde om daar de grootst denkbare oorlogsgruwel onder ogen te zien, hoorden ze het verhaal van Witold Pilecki.
Pilecki is een van de oprichters van een ondergronds leger om tegen Hitler en voor Poolse onafhankelijkheid te vechten. Hij was het niet eens met de nationalistische, antisemitische koers van een aantal van zijn medestrijders. Als vergelding stuurde ‘vriend’ Jan hem naar Auschwitz, om te infiltreren. Witold dacht lang na over dat ‘verzoek’ maar toen er twee kameraden geïnterneerd werden, besloot hij zich vrijwillig te laten arresteren. Om zijn familie te beschermen gebruikte hij een alias, Tomasz Serafinski.
In september 1940 arriveert hij en ziet hoe een rechter door Kapo’s tot pulp wordt geslagen. Auschwitz is het eerste Duitse nazikamp dat mensen om hun nationaliteit opsluit. Er wordt dan nog geen onderscheid gemaakt naar etniciteit. Er zitten op dat moment meer dan duizend mannen gevangen. Het lukt Pilecki, terwijl medegevangenen als vliegen doodgeslagen worden en van uitputting sterven, om langzaam een verzetscel op te bouwen.
Meerdere keren probeert hij op zijn bijzondere missie de Britten te vragen Auschwitz te bombarderen zodat iedereen uit zijn lijden wordt verlost. Maar de wereld wil niet luisteren. Waarom niet? is de onderliggende vraag waarop Fairweather tijdens het schrijven van de biografie een antwoord zocht.
Massamoord
Churchill rept in augustus 1941 op de BBC van massamoorden, van tienduizenden executies maar meldt niet dat het ook over grote aantallen joodse slachtoffers gaat. De Britse regering zegt tegen kranten dat ze de informatie van de Polen niet te serieus moeten nemen en geen horrorverhalen moeten verspreiden.
Daarna gaan ‘de soldaten van het ondergrondse leger in Auschwitz’ de administratie van het kamp overschrijven om bewijsmateriaal te hebben. Die schaduwadministratie slaan ze op in het blok van de leerlooiers. Berichten worden in gereedschap verstopt en achtergelaten op de velden. Jacek Stupka, de zesjarige zoon van vrouw uit de buurt, wordt getraind om de berichten op te halen.
Op 21 juli 1942 demonstreren 20.000 mensen op Madison Square Garden. De joodse Bund zegt dat er 700.000 joden zijn vermoord in Rusland en Oekraïne en eist actie van de geallieerden. Roosevelt en Churchill sturen een verklaring naar het Amerikaans Joods Congres en B’nai B’rith, de organisatoren van het protest. Er is volgens hen geen sprake van genocide en ze willen geen militaire actie, want dat zou het antisemitisme in de thuislanden aanwakkeren en de aandacht van het echte gevecht afleiden.
De plannen voor een opstand in Auschwitz gaan door. De ondergrondse vecht terug door ss-ers te besmetten met tyfus. Door besmette luizen in buisjes in hun kleren te stoppen. Kapo’s krijgen luizen in hun bed gestopt. Himmler bezoekt op dat moment voor de tweede keer het kamp. Een transport Nederlandse joden is speciaal achtergehouden zodat de tweede man van Hitler zelf kan zien hoe efficiënt het nazi-moordplan is geworden. Er vallen nu 3500 doden per twee uur.
Napoleon Segieda, een door de Britten opgeleide Poolse spion, weet met de informatie van Witold naar Warschau te komen, waar het getto in rep en roer is, omdat duidelijk wordt dat de inwoners allemaal vermoord zullen worden. Napoleon gaat door naar Londen, om de Poolse regering in ballingschap te bereiken. Hij reist via Bern, een broeinest van spionnen uit elke windhoek. Daar kan hij via een geheime zender wereldwijd informatie verspreiden, maar hij doet dat summier. Napoleon noemt geen details over Auschwitz, alleen dat er op grote schaal gemoord wordt.
Holocaust
In de herfst van 1942 veroordeelt Churchill eindelijk publiekelijk de deportaties maar ziet hij volgens Fairweather niet dat Auschwitz “het epicentrum van de Holocaust” is. De Duitse industrieel Eduard Schulte waarschuwde eerder al dat Hitler de joden wilde uitroeien. Ook die informatie werd afgedaan als angsthazerij.
Voor het eerst wordt er dan volgens Fairweather in de westerse media melding gemaakt van gebeurtenissen die Pilecki al twee jaar van dichtbij ziet gebeuren. ‘Informatie die hier is ontvangen over de methoden die de Duitsers in Polen gebruiken om joden af te slachten behelst onder meer reportages over treinladingen met volwassenen en kinderen die naar grote crematoria in Oswiencim bij Krakau worden vervoerd.’’
Maar er gebeurt niks. Witold ziet in dat opstand onwaarschijnlijk is zonder steun van buitenaf. Zijn missie wordt hopeloos en bovendien zijn de nazi’s het verzet op het spoor. Om hem heen gaat het moorden door. “Getuige zijn van het vermoorden van gezonde mensen met gas maakt alleen grote indruk als je het voor het eerst ziet”, zegt Witold daarover in zijn memoires.
Het kost Segieda, boodschapper van Witold, meer dan een half jaar om in Engeland te komen. Onderweg wordt hij twee keer belazerd door gidsen, opgepakt door de politie, gaat hij in een Frans kamp in hongerstaking en wordt uiteindelijk weer vrijgelaten. In dat half jaar vermoorden de nazi’s volgens Fairweather een kwart miljoen mensen.
‘Ik weet niet hoe de geschiedenis ons zal gaan beoordelen, maar ik denk dat miljoenen mensen in Polen niet kunnen geloven,niet kunnen bevatten, dat we niet in de positie zijn om de publieke opinie van de wereld zo te beïnvloeden of iets te doen om het onmenselijke lijden te beëindigen,’zegt Szmul Zygielbojm, een van de twee joden in de nationale Raad van het Poolse bestuur in ballingschap.
Zygielbojm pleegt zelfmoord. ‘Via mijn dood wens ik uitdrukking te geven aan mijn diepste protest tegen de lijdelijkheid waarmee de wereld toekijkt en de vernietiging van het Joodse volk toestaat.’’
In dezelfde periode weet Witold Pilecki zelf ook te ontsnappen naar Warschau. Hij heeft dan bijna drie jaar in Auschwitz gezeten. In Juli 1944 schrijft hij zijn tiende rapportage over de verschrikkingen in het kamp. Opnieuw wordt duidelijk dat de geallieerden niet voor de aanval op Auschwitz kiezen. Ze vinden dat de focus moet liggen op het verslaan van de Duitse militaire macht. Witold wordt van soldaat in Auschwitz in een moeite door soldaat in de Opstand van Warschau. Opnieuw worden om hem heen duizenden Polen door de nazi’s geëxecuteerd. Meer dan 150.000 mensen komen om en 85% van Warschau wordt verwoest. Witold weet in leven te blijven.
Nadat Duitsland zich heeft overgegeven gaat hij naar Italië om daar gewoon door te gaan met de strijd. Dit keer vecht hij tegen de Poolse communisten. En ook nu verliest hij.
De journalistieke aanpak van het verhaal van Pilecki verhoogt de impact ervan. Lezen over de ontmenselijking en de achteloze manier waarop met eigen en andermans leven wordt omgesprongen, zegt meer dan films en foto’s van de gruwelen. De gevoelloze beschrijving van de verplegers die vergaste lichamen moesten weghalen maakt meer indruk dan plaatjes. Dat heeft Fairweather goed begrepen.
Hij heeft een ten onrechte vergeten hoofdstuk van de geschiedenis van Auschwitz onder de aandacht gebracht. Daarbij geholpen door een groot team van onderzoekers en redacteuren. Waar Hannah Arendt de wereld leerde over ‘de banaliteit van het kwaad’, probeert Fairweather ons het verhaal van ‘de eenvoud van het goed’ te vertellen. Dat is een stuk lastiger.
In 1945 schrijft Pilecki over hoe zijn kampgenoten de ontberingen doorstaan dit: ‘Sommigen glibberden een moreel moeras in. Anderen hakten een karakter van het puurste kristal voor zichzelf uit.‘
Vrijwillig naar Auschwitz. Witold Pilecki, de man die Auschwitz infiltreerde
Jack Fairweather
Uitgeverij Prometheus
ISBN 9789044631302
Verschenen in juni 2019
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 22,50)Koop bij Athenaeum Boekhandel Bestel als paperback bij Athenaeum Boekhandel (€ 22,50)
