Mansholt: indringend portret van een Europese pionier

Mansholt is een 500 pagina’s tellende biografie over een Nederlandse politicus die in een imposante carrière van drie decennia zijn stempel drukte op de Nederlandse en Europese (landbouw-)politiek. Als Europees landbouwcommissaris was Mansholt (1908-1995) een van de pioniers van de Europese samenwerking.

Johan van Merriënboer heeft voor zijn levensbeschrijving (een herziene uitgave van zijn proefschrift uit 2006) een enorme hoeveelheid informatie gelezen, geordend en verwerkt. De persoon Sicco Mansholt vormt voor hem het uitgangspunt. Maar in het boek komt toch vooral de politicus tot leven, eenvoudig omdat leven en werk van Mansholt praktisch samenvielen.

Hij was een telg uit een geslacht van zeer welvarende Groningse herenboeren die de sociaaldemocratie waren toegedaan. Vooral zijn moeder was politiek bewogen en voorzag hem praktisch zijn hele loopbaan gevraagd en ongevraagd van advies. Mansholt was een van de jonge boeren die in de jaren 30 als pionier aan de slag gingen in de drooggelegde Wieringermeerpolder.

Verzetsman

In de Tweede Wereldoorlog zat hij in het verzet. Hij had onderduikers, verborg wapens en, wellicht zijn grootste prestatie tijdens de bezetting, organiseerde voor verzetsmensen de voedselvoorziening. Na de Duitse capitulatie trad Mansholt toe tot de regering als minister van Landbouw en maakte van de naoorlogse voedselvoorziening een succes.

Mansholt (altijd bijgestaan door een stimulerende kring van ambitieuze, zeer goed geschoolde medewerkers) legde zich als minister toe op modernisering van de landbouw, met als kernpunten schaalvergroting en het opvoeren van de productie. Onrendabele (doorgaans kleine) bedrijven moesten door sanering verdwijnen. Hij ging het land in om boeren en boerenorganisaties van zijn gelijk te overtuigen.

Van meet af aan keek Mansholt over de grenzen. Hij was ervan overtuigd dat tariefmuren geslecht moesten worden, in het belang van boeren en consumenten. Daarnaast vond hij het noodzakelijk (uit menselijk, economisch en politiek oogpunt) om ontwikkelingslanden te helpen, onder meer bij het toepassen van moderne landbouwmethoden. Twaalf jaar was hij minister, van juni 1945 tot december 1957, en van januari 1958 tot maart 1972 vicevoorzitter van de Europese Commissie en commissaris voor Landbouw.

Oude kemphanen

Mansholt was een van de grote wegbereiders van de Europese samenwerking, mede ontstaan uit het idee om een nieuwe gewelddadige catastrofe op het Europese vasteland voorgoed uit te bannen door de oude kemphanen (Frankrijk, Duitsland) onlosmakelijk met elkaar te verbinden. De Europese Gemeenschap bestond in het begin uit zes lidstaten (de Benelux-landen, Duitsland, Frankrijk en Italië) en de pioniers van de eenwording werkten aanvankelijk vanuit een klein kantoor met beperkte ambtelijke ondersteuning, Af en toe werd iemand erop uitgestuurd om wat eten te halen ‘op de hoek’.

Mansholt besefte al snel dat nauwe(re) economische samenwerking onmogelijk was zonder een politiek-democratisch fundament. Hij en zijn collega’s waren immers geen gekozen volksvertegenwoordigers, maar benoemde functionarissen. Zijn hele Brusselse loopbaan heeft hij gehamerd op het belang van een democratisch gekozen Europees parlement met echte zeggenschap. Europa moest sterker worden en dat betekende in Mansholts ogen dat nationale regeringen bereid moesten zijn om, in het Europese belang, bevoegdheden af te staan. Erg enthousiast zijn de lidstaten daar nooit over geweest, en in dat opzicht is de biografie van Mansholt nog steeds actueel.

Van Merriënboer beschrijft tal van politieke gevechten, waarbij de veldslagen met de Franse president De Gaulle het meest tot de verbeelding spreken. De Gaulle was een groot voorstander van Europese samenwerking, maar die mocht onder geen beding ten koste gaan van de Franse soevereiniteit.

Tariefmuren

De contacten met de Verenigde Staten waren doorgaans hartelijk en Mansholt was er, ook op regeringsniveau, een graag geziene gast. Net als nu werd er in zijn tijd voortdurend gepraat en onderhandeld over tariefmuren en importheffingen.

Van Merriënboer beschrijft het allemaal helder en in detail, om zo een nauwkeurig beeld te schetsen van de gecompliceerde internationale werkelijkheid en van de traagheid waarmee beleid vaak tot stand komt.
De schaduwzijden van het Europese landbouwbeleid noemt hij ook: het was (en is) een geldverslindende politiek met uitwassen als melkplassen en boterbergen, milieuschade door mest en pesticiden, en het dumpen van overschotten in ontwikkelingslanden.

De details geven ook een goed inzicht in de ontwikkeling van het denken van Mansholt. Hij beschouwde zichzelf niet als een intellectueel, maar hij bezat in zijn beste jaren de lenigheid van geest om zijn eigen beleid aan scherpe kritiek te onderwerpen.

Nulgroei en kleinschaligheid

In zijn laatste periode  in Brussel en ook na zijn pensionering, maakte hij zich grote zorgen om het milieu, daartoe onder meer gestimuleerd door het alarmerende rapport van de Club van Rome. Hij viel min of meer van zijn geloof, keerde zich tegen schaalvergroting en werd een pleitbezorger van kleinschaligheid en nulgroei. Het autobezit moest worden teruggedrongen. Hij was bang voor een nucleaire catastrofe en vreesde een oorlog over grondstoffen.

Zijn vrouw Henny heeft zich een leven lang voor Mansholt en hun gezin weggecijferd en is hem altijd trouw gebleven. Mansholt zelf was niet zo trouw, schrijft Van Merriënboer. In zijn Brusselse jaren had hij een verhouding met een secretaresse en in zijn politieke nadagen in de jaren 70 een intense liefdesrelatie met de veel jongere Duitse activiste Petra Kelly, in wie hij een politieke geestverwant zag en voor wie hij even bereid leek zijn huwelijk op te geven.

Mansholt woonde de laatste jaren, samen met zijn vrouw, in Wapserveen in Drenthe. Hij was daar een vraagbaak voor journalisten, wetenschappers en politici. Hij stierf op 29 juni 1995, 86 jaar oud.

Mansholt. Een biografie
Johan van Merriënboer
Uitgeverij Noordboek
ISBN 9789056154974
Verschenen in april 2019

Bestelinformatie