De wereld in lichterlaaie: Maarten Luther en de geboorte van de Reformatie

2017 loopt bijna ten einde en daarmee het herdenkingsjaar waarin Maarten Luther al dan niet zijn 95 stellingen op de slotkerk van Wittenberg spijkerde. In ieder geval heeft hij ze in dat jaar gepubliceerd. Het is niet onopgemerkt gebleven. In 1517 niet en ook 500 jaar later niet. Er zijn veel boeken en artikelen verschenen, alles lijkt wel zo’n beetje gezegd en geschreven. Wat valt er nog aan toe te voegen?

Craig Harline dacht in ieder geval dat hij dat zou kunnen. Hij schreef met Wereld in wanorde. Maarten Luther en de geboorte van de Reformatie een boek over vijf belangrijke jaren in het leven van Luther: de periode 1517, het jaar van zijn beroemde stellingen, tot 1522, toen hij een van de beroemdste, en meest gezochte, mannen van Europa was geworden. Het is geen biografie in de strikte zin van het woord, maar de auteur doet zeker pogingen om de persoon Luther te duiden. Hij probeert vooral een beeld te schetsen van Luther in zijn tijd, en minder van de Luther zoals wij hem nu kennen, die weten wat de betekenis is van wat hij dacht en deed.

Gods genade

In de eerste hoofdstukken schetst de auteur hoe Maarten Luther opgroeide. Zijn ouders zagen hun kind, de zoon van een kopersmelter, graag een paar treden op de maatschappelijke ladder klimmen en stuurden hem naar de universiteit in Erfurt, om daar rechten te studeren. Dat deed hij ook braaf, tot Luther halverwege 1505 zijn rechtenstudie plotseling opgaf en besloot monnik te worden. Waarom hij ineens van studierichting veranderde en voor het kloosterleven koos, is nooit helemaal duidelijk geworden. Hij studeerde hard, wat hem gemakkelijk afging, maar uit zijn dagboeken blijkt ook dat hij voortdurend twijfelde en zich zorgen maakte of hij wel goed genoeg was. Was hij het waard om door God uit het vagevuur gered te worden? Het kan zijn dat hij door een theologische studie antwoord wilde krijgen op de vraag wat God van hem wilde. Hoe kwam de mens tot verlossing? Hoe kon hij zich van zijn zonden bevrijden? Hoeveel boete zou hij moeten doen?
Luther maakte tijdens zijn studie kennis met de mode om de Bijbel in de oorspronkelijke talen te lezen en merkte dat de teksten niet altijd eenduidig te intepreteren waren en dat sommige begrippen in het verleden verkeerd of te eenduidig waren vertaald. Langzaam maar zeker ontstond bij hem het idee dat de gangbare gedachte, dat de mens alleen tot God kon komen door boete te doen bij een priester en goede werken te verrichten, een verkeerde interpretatie van de Bijbel was. Je kon alleen tot God komen door je over te geven aan zijn genade. Als je dat deed, zou je goede werken doen omdat je een goed mens wilde zijn, niet omdat je daarmee iets verdiende. Daaruit volgde dat je door God in genade was aangenomen. De mens kon rechtstreeks tot God komen, daarvoor was geen bemiddeling van een priester nodig. Dat is de kiem van Luthers gedachtegoed.

Er was dus veel mis met de manier waarop de Katholieke Kerk de geloofspraktijk uitoefende en de aflaathandel werd daar een symbool van. Volgens Luther kon je een redding van het vagevuur niet afkopen. Alleen Gods genade was bepalend, niet de bemoeienis van de paus. Dat was het theologische aspect van zijn kritiek op de aflaathandel. Daarnaast had hij kritiek op de praktijk ervan. Grote sommen geld gingen naar Rome, of naar bisschoppen, die daar kathedralen van bouwden of er hun dure levenswandel van betaalden.
De beroemde 95 stellingen tegen de kerkpraktijk schreef hij in het Latijn, zoals toen gebruikelijk was. Net zoals het gebruikelijk was om ze aan een kerkdeur te spijkeren. Drukkers hebben ze, zonder zijn toestemming, in het Duits vertaald. Toen Luther merkte dat er op zijn stellingen gereageerd werd, verdedigde hij zichzelf niet alleen vanaf de kansel, maar hij schreef ook een aantal boeken en pamfletten, waarin hij zijn mening toelichtte. Hij deed dat in het Duits, waarmee hij de discussie weg van de universiteit en kloosters haalde en haar naar de mensen bracht. Weliswaar kon niet iedereen in die tijd lezen. Waarschijnlijk was zo’n 30% van de Duitse bevolking geletterd, maar de boeken werden grif verkocht en voorgelezen aan wie het maar wilde. Bovendien viel zijn kritiek in vruchtbare aarde. Veel Duitse keurvorsten was het al langer een doorn in het oog dat zoveel geld naar Rome en de Kerk stroomde. Kerk en staat waren bovendien allerminst gescheiden, zodat de paus veel te zeggen had in het Heilige Roomse Rijk.

Ruziemaker

Luther kreeg met iedereen ruzie: met het hoofd van de Augustijnen, met de aartsbisschop en met wereldlijke leiders, onder wie Karel V. Uiteindelijk werd hij in de pauselijke en keizerlijke ban gedaan. Het leek echter wel alsof hij door al die tegenstand alleen maar sterker werd. Het is bijzonder dat Luther de moed vond om door te gaan, dat hij geen enkele knieval wilde maken en weigerde zijn mening bij te stellen om zo de eenheid in de kerk te bewaren. Door de tegenwerking van veel Duitse vorsten, en met name van de keurvorst van Saksen, Frederik III, lukte het de paus ook niet om Luther te pakken te krijgen. De enorme stortvloed aan pamfletten en andere gedrukte werken, waarin Luther geen blad voor de mond nam en duidelijk maakte wat hij van de paus vond, zorgde ervoor dat zijn ideeën zich als een lopend vuurtje verspreidden. Rond het jaar 1521 was 20% van alles wat er in het Duitse taalgebied gedrukt werd van de hand van Luther! Een jaar later was de teerling geworpen. De paus had het nakijken. De Reformatie was een feit.

Harline heeft een zeer leesbaar boek geschreven over deze interessante en belangrijke periode in de Europese geschiedenis. Bij tijd en wijle leest het boek als een spannende detective: zal het Luther lukken uit de handen van de bisschop te blijven? We zien hoe Luther zich ontwikkelt van een aarzelende, voortdurend twijfelende monnik tot een zelfbewuste en af en toe ook zelfingenomen man. Voordat Luther op het toneel verscheen was de ordening van de wereld duidelijk. Er was een God en als je luisterde naar Zijn dienaren, dan kwam je in de hemel. Na Luther was die weg naar het zielenheil veel minder duidelijk. Je moest zelf nadenken over goed en kwaad, met de de Bijbel als leidraad. Denk na over wat er in stond en wat God wilde en hoop op Zijn genade. Luther stelde de onfeilbaar van de paus ter discussie. Van daaruit was het geen grote stap om ook na te denken over de onfeilbaarheid en goddelijke status van de wereldlijke leiders, de koningen en keizers. Van orde naar chaos. Niemand anders verpersoonlijkt deze omkeer beter dan Maarten Luther. Dat maakt Craig Hairline in Wereld in wanorde. Maarten Luther en de geboorte van de Reformatie bijzonder duidelijk.

Wereld in wanorde: Maarten Luther en de geboorte van de Reformatie
Craig Harline
Uitgeverij Vantilt
ISBN 9789460043413
Verschenen oktober 2016