Kafka voor beginners, gevorderden en opnieuw-beginners

Kafka voor beginners, zo luidt de bescheiden titel van de biografische schets over de grote Tsjechisch-Duits-Joodse schrijver van Willem van Toorn die onlangs bij Athenaeum – Polak & Van Gennep is verschenen. Kafka voor beginners, ik wist niet dat die er waren, beginners in Kafka. Volgens mij hoef je maar één zin van de grootmeester uit Praag te lezen en je bent verkocht. Eén zin, en dan wil je alles van die man lezen. Eén zin: ‘Iemand moest Josef K. belasterd hebben, want zonder dat hij iets kwaad gedaan had, werd hij op een ochtend gearresteerd,’ de fameuze opening van Het Proces natuurlijk. Of, net zo beroemd: ‘Toen Gregor Samsa op een morgen uit onrustige dromen ontwaakte, ontdekte hij dat hij in zijn bed in een monsterachtig ongedierte was veranderd.’ Maar mijn all-time favourite is toch: ‘Er staat een portier voor de Wet.’ Simpeler – en dreigender – kun je het niet maken.

Ik besta uit literatuur

Even in vogelvlucht een schets van zijn leven. Franz Kafka werd geboren op 3 juli 1883 in Praag, in een familie van Joodse afkomst. Thuis werd Duits gesproken en de jonge Franz ging dan ook naar een Duitse lagere school en naar het Duitstalige Altstädter Gymnasium. Op de universiteit koos hij, na een paar maanden scheikunde, voor rechten. In 1906 promoveerde hij, waarna hij in 1907 ging werken bij de internationale verzekeringsmaatschappij Assicurazioni Generali. Eigenlijk wilde hij het liefst reizen, misschien wel naar Amerika, zoals zijn latere held Karl Rossmann, en wie weet zou Assicurazioni Generali hem die kans wel bieden. Maar hij hield het er nog geen jaar vol. In 1908 verkaste hij naar een verzekeringsinstituut voor arbeidsongevallen, waar hij zijn hele leven heeft gewerkt. Met tussenpozen, dat wel, vooral omdat hij problemen kreeg met zijn gezondheid en regelmatig naar kuuroorden vertrok om te revalideren.

Maar ondertussen schreef hij. ‘Ik besta uit literatuur, ik ben niets anders en ik kan niets anders zijn,’ schreef hij aan zijn eerste verloofde Felice Bauer. Ook zijn tweede verloofde trouwens, want nadat Franz de relatie had verbroken, probeerden de twee het korte tijd later opnieuw, met hetzelfde resultaat. Zoals ook de relatie met zijn volgende liefde, Milena Jesenská, die Kafka’s werk in het Tsjechisch wilde vertalen, op een verbroken verloving zou uitlopen. Franz en Felice, Franz en Milena, relaties die goed werkten in brieven. Maar zo gauw ze elkaar zagen, liep het mis. Franz wist zich geen houding te geven, blokkeerde, ook seksueel, voelde zich schuldig. Je gedachten gaan onwillekeurig naar Søren Kierkegaard, ook zo’n getroebleerde geest, ook zo’n moeizame relatie met zijn vader, ook een verbroken verloving. Kafka las veel Kierkegaard op het eind van zijn leven.

Vertalen

Kafka voor beginners, van de hand van de onlangs overleden schrijver, vertaler en dichter Willem van Toorn, wijdt er een apart hoofdstuk aan, aan Franz’ moeizame relatie met personen van het andere geslacht. Meisjes, vrouwen, heet het. Deze thematische invalshoek is kenmerkend voor Van Toorns aanpak. Kafka voor beginners is geen biografie in de eigenlijke zin van het woord. Het is meer een verzameling essays waarmee Van Toorn via verschillende invalshoeken dichter bij de essentie van de Praagse schrijver probeert te komen. Van Toorn kiest daarbij voor een persoonlijke insteek: de eerste dertig pagina’s gaan niet zozeer over Kafka, maar over Van Toorns kennismaking met het werk. Hij beschrijft hoe hij eind jaren zestig Nini Brunt, destijds de Nederlandse vertaalster van Kafka, ontmoet die hem vraagt of hij haar vertalingen wil moderniseren. Maar op dat moment is hij daar nog niet aan toe, hij voelt zich als midden-twintiger niet rijp genoeg om ‘in het levenswerk van deze vriendin van Bloem, Eggink, Roland Holst en Ter Braak te gaan zitten krassen’. Hij voelt zich, kortom, nog te veel een beginner in Kafka. Maar als hij tijdens de Praagse Lente van 1968 en begin jaren zeventig opnieuw op reportage in Tsjecho-Slowakije is, besluit hij toch op zoek te gaan naar sporen van de schrijver. Hij zal er nog vaak komen, met die Kafka-bril op, vóór en na de val van de Muur. En dan gaat hij uiteindelijk toch ook zelf met het vertalen aan de slag. Van Toorn vertaalde in eerste instantie de bij Privé-Domein verschenen briefwisseling tussen Franz Kafka en diens vriend Max Brod en richtte zich daarna volledig op Kafka’s verhalende proza. Alles heeft hij van de tovenaar uit Praag vertaald. Zijn nieuwe vertaling van Das Schloss kreeg Het Kasteel als titel. En dat klinkt inderdaad een stuk Nederlandser dan Het Slot.

Moeizame relaties

We zijn al een aardig eind op streek in het boek wanneer Van Toorn de biografische pen ter hand neemt. Pas op pagina 33 wordt Kafka geboren en vervolgens wordt de levensloop van de schrijver min of meer chronologisch gevolgd. Maar die chronologische hoofdstukken worden steevast afgewisseld met beschouwende stukken die bijvoorbeeld – zie boven – Kafka’s moeizame relaties met meisjes en vrouwen beschrijven of de al even moeizame verhouding met zijn vader. Hoe hebben die relaties zijn schrijven beïnvloed, is de centrale vraag die Van Toorn in dit boek probeert te beantwoorden. Uiteindelijk gaat het hem toch meer om een poging tot verklaring van dat wonderlijke werk – hoe problematisch hij dat zelf ook vindt – dan om een beschrijving van het leven. Daarvoor moet je toch bij de biografie zijn die Reiner Stach in drie delen tussen 2002 en 2014 heeft uitgebracht, lijkt hij te willen zeggen. Maar ja, tweeduizend pagina’s. Ik ben er in ieder geval nooit aan toe gekomen.

Een biografie van de literatuur

Ook Rüdiger Safranski kiest in zijn Kafka – Um sein Leben schreiben niet voor een uitputtende levensbeschrijving. In zeker zin is zijn aanpak vergelijkbaar met die van Van Toorn, met dien verstande dat Safranski zichzelf in tegenstelling tot Van Toorn zorgvuldig buiten beeld houdt. De Duitse auteur en filosoof, bekend van het televisieprogramma Das Philosophische Quartett maar vooral ook schrijver van uitstekende biografieën van grote Duitsers als Goethe, Schiller, Hölderlin en Heidegger, laat de echte biografie in het geval van Kafka ook over aan Stach. Hij neemt de uitspraak van Kafka (‘Ik besta uit literatuur …’) volkomen letterlijk. Een biografie van Kafka is een biografie van zijn literatuur. En zo zet hij zich aan het lezen. Minutieus analyseert hij het werk van Kafka en legt van daaruit verbanden met het leven. Maar het werk staat voorop, van de eerste, nog voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog gepubliceerde verhalen zoals ‘Het oordeel’ en de bundel Beschouwing tot de beroemde, postuum uitgebrachte werken als Het proces, Het Kasteel en de verzameling Bij de bouw van de Chinese Muur. Postuum uitgebracht: laten we God op onze knieën danken dat Max Brod geen gehoor heeft gegeven aan Kafka’s uitdrukkelijke verzoek om alles dat niet al bij zijn leven was uitgekomen na zijn dood te verbranden.

Safranski leest alles met een heel scherpe bril. Close reading in de beste zin van het woord. En ja, daar, in die verhalen, ziet hij het leven van de schrijver terug. Eén voorbeeld: ‘Het hol’, Kafka’s allerlaatste verhaal. ‘Hoofdpersoon’ is een mol, die in zijn gangenstelsel peinst over de buitenwereld. Moet ik eruit, vraagt hij zich af, en hoe dan, en wat tref ik daar dan aan, in die buitenwereld? En die uitgang, is dat niet eigenlijk een ingang? Zodat ik tenminste weer veilig terug kan? Je ziet het voor je: brieven aan Felice, brieven aan Milena, dat wil nog wel, maar samenleven, dat is andere koek. Pas een jaar voor zijn dood, in de zomer van 1923, ontmoet hij een vrouw, Dora Diamant, met wie hij echt kan samenleven. Maar dat geluk was hem maar kort vergund: Franz Kafka stierf op 3 juni 1924.

Ga ik nou dan toch die driedelige biografie van Reiner Stach lezen? Nee, lijkt me eerlijk gezegd een beetje te zware kost. Na de prikkelende amuse van Van Toorn en het smakelijke voorgerecht van Safranski wacht mij nu het echte hoofdgerecht: het werk zelf. Ik ga er opnieuw aan beginnen!

Bestelinformatie