In zekere zin kun je Dirck Volkertsz Coornhert (1522-1590) de filosoof van de Opstand noemen. Hij committeerde zich in 1566 aan het Eedverbond der Edelen, zij het schoorvoetend, omdat hij een samenleving zag gloren waarin gewetensdrang plaats zou maken voor vrijheid en gelijkheid. Ruben Buys schreef een ‘publieksbiografie’ van de volkshumanist. En hij deed dat met verve.
Coornherts ‘politeia’ hangt samen met zijn ethische leer. Een overheid moet dienstbaar zijn aan zijn burgers en behoort hun ontplooiingsrecht te faciliteren. Gewetensvrijheid staat buiten kijf. Ook voor een politiek leider geldt de gulden regel dat hij anderen behoort de behandelen zoals hijzelf behandeld wil worden. Het belangrijkste levensdoel is een onafhankelijk denkend en handelend mens te worden, die goed en kwaad, waarheid en leugen weet te scheiden.
Rede
In zijn godsbeleving liet Coornhert zich inspireren door de mystici, voorgangers als Geert Grote en zijn moderne devotie en Thomas à Kempis met zijn Navolging van Christus. Elk mens verlangt naar een innerlijke, individuele band met het goddelijke, naar ‘verlichting’. De spiritualisten meenden die met meditatie, innerlijk gebed en wereldverzaking te bereiken. Maar bij Coornhert kwam de rede op de voorgrond te staan. Zelfinzicht leidt tot zelfverbetering, het kwaad komt uit onwetendheid voort. Onthechting, gelatenheid, wereldverzaking maken plaats voor een handelingsethiek: de mens is geroepen zichzelf en zijn wereld actief te verbeteren. In ieder geval heeft hij niet de bemiddeling van een priester of voorganger nodig om een directe relatie aan te gaan met God.
Volksopvoeding
Coornhert is een erfgenaam van Erasmus. Ook hij wil het klassieke denken verzoenen met het Bijbelse evangelie. Maar meer dan zijn illustere voorganger is hij een ‘volkshumanist’. Coornhert wil het ‘gewone volk’ deelgenoot maken van kennis en ontwikkeling. In woord en geschrift, maar ook met zijn grafische prenten. Het recht op ontplooiing is evident, vandaar dat een goede overheid volksopvoeding hoog in het vaandel heeft staan, die niet gefrustreerd mag worden door kerkelijke, religieuze of intellectuele barrières. Coornhert maakt zich in Boeventucht sterk voor een radicale hervorming van het gevangeniswezen. Dat moet niet op straf en onderdrukking gefundeerd zijn, maar op opleiding en werk. Daarmee legde hij de basis voor de rasp- en spinhuizen die enkele jaren na zijn dood geopend werden. Hij schreef dat werkje tijdens zijn detentie in 1567, toen hij door het Hof van Holland aan de tand werd gevoeld voor zijn aandeel in de onlusten van het jaar daarvoor.
Bovenal: gewetensvrijheid
Coornhert is drie keer in ballingschap gegaan om zijn vege lijf te redden. In 1568 sloeg hij op de vlucht voor de Bloedraad van Alva. Maar daarna waren het vooral de calvinisten die hem het vuur na aan de schenen legden. Coornhert moest niets weten van hun predestinatieleer, maar was een hartstochtelijk pleitbezorger van de vrije wil. Hij zag in het geloofsfanatisme van de calvinisten – nota bene een minderheidsgroep in de Lage Landen – een verwording van de Opstand. De gewetensvrijheid kwam wederom in het gedrang.
Buys vermeldt in zijn inleiding uitdrukkelijk dat zijn boek niet bedoeld is voor academici en Coornhert-kenners. Hij richt zich op een breed publiek, de publicatie is mede mogelijk gemaakt door de Coornhert-stichting. Die intentie leidt nergens tot een popularisering van de geschiedenis of versimpeling van de geschriften van Coornhert. Integendeel, Buys weet de grondgedachten van Coornhert glashelder en haarfijn uit te leggen. En zet de man ook nog eens in plaats en tijd. Een knappe prestatie in een biografie van nog geen tweehonderd bladzijden.
Voor mens, volk en vaderland. Leven en werk van Dirck Volkertsz Coornhert
Ruben Buys
Uitgeverij Verloren
ISBN paperback 9789464550245
Verschenen in november 2022
Bestelinformatie
Bestel als paperback bij bol.com (€ 23,00)
