De hele mikmak. Over het schrijverschap van Dola de Jong

In de zomer van 1946 bezocht Dola de Jong, die sinds 1941 in New York woonde, Nederland. Wat zij daar aantrof, stemde haar verdrietig. Haar geboortestad Arnhem lag in puin en het appartement van haar ouders in Den Haag was leeggeroofd. Alleen haar oudste broer had de oorlog overleefd. Haar lievelingsbroer Jan, haar vader en stiefmoeder waren omgekomen. Ze handelde de nalatenschap af en met wat bezittingen en de dagboeken van Jan reisde ze terug naar de Verenigde Staten, waar ze haar leven als auteur weer oppakte. In een column meldde Dola de Jong later dat ze niet meer hecht aan bezit aangezien zij de hele mikmak in Holland was verloren, de volgende mikmak in Noord-Afrika kwijtraakte en zodoende kon de derde mikmak haar geen laars meer schelen. Ze zal in de jaren daarna vergeefse pogingen ondernemen om het verhaal over haar familie in een roman te vatten.

Literaire nalatenschap

Dola de Jong (1911-2003) is geen auteur die grote bekendheid geniet bij het hedendaagse lezerspubliek. Haar bekendste romans En de akker is de wereld (1947) en De thuiswacht (1954) werden destijds lovend ontvangen en in de decennia daarna herdrukt. Desalniettemin moest Mirjam van Hengel tijdens het schrijfproces vaak uitleggen wie Dola de Jong was. Ze noemde haar dan een ‘volkomen vergeten schrijver’ maar dat zit haar als biograaf niet lekker. Het zegt namelijk vooral iets over de buitenwereld en niets over Dola zelf.

Mirjam van Hengel kwam op het pad van Dola de Jong door Leo en Tineke Vroman. Ze trof in hun nalatenschap vele brieven van Dola aan. Leo, Tineke en Dola waren stadsgenoten in het naoorlogse New York. Dola, die Leo voor het eerst ontmoette in 1946, had op verzoek van de redactie van Tirade een portret over hem geschreven. Mirjam van Hengel las dit portret en verbaasde zich over de meesterlijke zinnen waarin Dola hem had getypeerd en raakte gefascineerd door haar stijl.

Over het echtpaar Vroman schreef Mirjam van Hengel Hoe mooi alles. Leo en Tineke Vroman, een liefde in oorlogstijd (2014). In 2018 publiceerde zij haar gelauwerde biografie over Remco Campert, onder meer gebaseerd op haar vele gesprekken op vrijdagmiddag bij hem thuis. Een groot verschil tussen beide eerdere boeken en deze biografie is dat Dola de Jong niet meer leefde op het moment dat Mirjam van Hengel met haar zoektocht begon. Wel had ze contact met Ian, de zoon van Dola. Dankzij hem vond ze de reisdocumenten waarmee ze Dola’s vlucht in 1940 in kaart kon brengen. Ook sprak ze anderen die haar nog hadden gekend, maar de belangrijkste bron voor de biografie waren haar vele brieven, tijdschriftartikelen, columns, romans en kinderboeken.

Verenigde Staten

Het verhaal over de eerste helft van Dola’s leven leest als een avonturenroman. Ze groeide op in een welvarend middenstandsmilieu en wilde danseres worden. Ook had ze al jong ambities om te schrijven. Een carrière als danseres ging haar conservatieve vader veel te ver, maar hij regelde wel voor haar een baan bij de plaatselijke krant. Dola wilde echter meer en vertrok in de jaren dertig naar Amsterdam. Daar verdiende ze schrijvend de kost als freelancer en volgde alsnog een dansopleiding. Tijdens een inzamelingsactie hoorde ze op straat antisemitische opmerkingen. Tevergeefs probeerde ze haar joodse familie te waarschuwen voor het naderende onheil. Nog voordat de Duitsers Nederland binnenvielen, vluchtte zij per trein naar Zuid-Europa. Daar was haar geliefde, Jan Hoowij, die al eerder met een zeilboot was vertrokken.

Haar gewiekste optreden, ondernemende geest en gevoelige inborst brengen Dola ver. Net als later in haar leven wist zij van de omstandigheden het beste te maken. Ze begon een dansschool in Tanger en dankzij haar contacten lukte het Dola en Jan om aan boord van een schip naar de Verenigde Staten te komen waar ze, met uitzondering van een periode in de jaren zeventig, haar verdere leven is blijven wonen. Met schrijven voorzag ze in het levensonderhoud van haarzelf en haar zoon. Daarnaast trad ze op als bemiddellaar voor het werk van andere Nederlandse auteurs bij Amerikaanse uitgevers.

Het is bewonderenswaardig hoe Mirjam van Hengel het leven van Dola de Jong heeft gereconstrueerd. Ze beschrijft haar zoektocht met alle frustraties van dien, zoals het moment dat ze erachter komt dat Dola op het eind van haar leven persoonlijke documenten heeft vernietigd. De biografie is geschreven in een soepele en prettige, persoonlijke stijl. Met grote sprongen heen en weer in de tijd vertelt ze het levensverhaal van Dola de Jong, waarbij ze en passant haar gedrag becommentarieert. In de tekst wordt alleen terloops naar bronnen verwezen. Verwacht als lezer dus geen traditionele biografie met een uitgebreid notenapparaat en een uitputtend overzicht van alle gebruikte bronnen.

Ontheemd

Het leven van Dola de Jong is op velerlei manieren interessant voor hedendaagse lezers. Hoe het is om ontheemd te zijn en een nieuw bestaan elders te moeten opbouwen, laat deze biografie in detail zien. In het naoorlogse New York ondervond zij als vluchteling uit Europa weinig compassie en bevond zij zich tussen twee werelden. Zij verwoordde dit in een brief aan de jury die haar roman En de akker is de wereld had bekroond met de prestigieuze Prijs van de Stad Amsterdam: ‘Je bent afgesneden van alles wat ‘eigen’ is, je hangt tussen twee talen, je hebt niet veel punten van overeenkomst met je Amerikaanse collega’s door het verschil in achtergrond en opvoeding’.

De eenzaamheid van vluchtelingen en ontreddering die zij om haar heen had gezien aan het begin van de Tweede Wereldoorlog boden haar weliswaar inspiratie, maar hadden ook diepgaande invloed op haar leven. In de biografie verbindt Mirjam van Hengel de levensloop van Dola de Jong met hedendaagse vluchtelingendrama’s en de trauma’s die daaruit voortkomen. Daarnaast laat de biografie zien hoe haar vlucht en het verlies van haar familie Dola blijft bezighouden en wat gebeurtenissen zoals het Eichmann-proces in de jaren zestig bij haar hebben losgewoeld.

Vrouw in een literaire mannenwereld

Ook in een ander opzicht is de biografie relevant. De reacties op het schrijverschap van Dola de Jong tonen aan dat het seksisme diep verweven was in de Nederlandse literaire wereld in die tijd. De citaten van auteurs als Jan Greshoff en Willem Frederik Hermans over Dola de Jong laten zien hoe vrouwelijke auteurs, zoals Mirjam van Hengel het typeert, vaak reddeloos uitgleden over het machismo in de naoorlogse literatuur.

Haar bijdrage aan het themanummer van Tirade over Leo Vroman werd geweigerd door Geert van Oorschot met de woorden: uw stuk is meer gekeuveld dan geschreven. Dit is helaas geen incident, maar past in een reeks van nare opmerkingen van haar mannelijke Nederlandse vakgenoten. Zoals Jan Greshoff, die op een seksistische en paternalistische toon in zijn dagboek schrijft over hun ontmoeting op een feestje: ‘Ook aanwezig was Dola de Jong, die ook zo’n beetje schrijft.’ Van Hengel merkt treffend op dat zeggen ‘die ook zo’n beetje schrijft’ zonder iets van dat beetje gelezen te hebben in die tijd geen ongewone opmerking over een vrouwelijke auteur was.

Ook Simon Vestdijk maakte een lelijke uitglijder in zijn bespreking van En de akker is de wereld, waarin hij niet alleen fouten maakt maar ook blijk geeft van een denigrerende houding tegenover het Amerikaanse succes van dit boek. Het stelt Mirjam van Hengel voor een dilemma. Ze benoemt de vooroorlogse gewoonte van heren die ‘damesromans’ van tafel veegden, maar besluit weinig citaten op te nemen. Door de wegwimpelende beoordelingen die Dola’s romans van sommigen in Nederland ontvingen opnieuw op te lepelen, zo stelt ze, blijven ze verbonden met het boek waar ze nauwelijks iets over zeggen.

Er waren echter ook mannelijke collega’s die Dola de Jong wel gunstig gezind waren. Adriaan Morriën vroeg haar voor een maandelijkse rubriek in het tijdschrift Literair Paspoort, waarin ze bij de Nederlandse lezers een indrukwekkende lijst van vrouwelijke auteurs uit de Amerikaanse literatuur introduceerde. Ze kwam in contact met de vermaarde redacteur Maxwell Perkins die een belangrijke rol had in het vervolg van haar schrijverschap. Met haar Nederlandse uitgever Alice van Eugen-van Nahuys van Querido had ze jarenlang intensief contact. Aan de hand van hun correspondentie kan Mirjam van Hengel reconstrueren dat Dola de Jong verschillende vergeefse pogingen heeft gedaan om over haar jeugdjaren en haar leven als overlevende in New York te schrijven.

Fenomenaal slotakkoord

De biografie eindigt met de brief aan Dola, die Mirjam van Hengel aan het begin van haar biografie al aankondigt. Hierin geeft zij als biograaf een persoonlijke interpretatie van de schrijfblokkade die Dola heeft weerhouden om haar belangrijkste roman te schrijven: ‘Achter de donkere muur van de Holocaust lag een andere donkerte. Die van de dood van je moeder en wat die veroorzaakte.’ Mirjam van Hengel verwoordt daarin haar intenties als biograaf: ‘Want ik wil uiteindelijk natuurlijk wat jij ook wilde zijn: één zijn met mijn personage’. Nadat ze zich in haar heeft verdiept en haar heeft leren kennen moet ze, zoals ze schrijft aan Dola, in staat zijn het verhaal van Dola’s kindertijd te vertellen. Er volgt een indrukwekkend slothoofdstuk waarin het onvoltooide verhaal van Dola over haar terugkeer naar Nederland in 1946 en haar bezoek aan het verwoeste Arnhem de sleutel wordt waarmee de deur naar haar jeugd openspringt.

Het slothoofdstuk kan met recht als een afronding van haar schrijverschap worden beschouwd en daarmee als een eerherstel voor het literaire werk van Dola de Jong. Tegelijk met de biografie Dola. Over haar schrijverschap en de hele mikmak verschijnt de heruitgave van Dans om het hart, de roman die Dola de Jong schreef in 1938. In 2015 verscheen al een heruitgave van En de akker is de wereld, twee jaar later gevolgd door de heruitgave van De thuiswacht. Met deze biografie staat niets een herontdekking van het literaire werk van Dola de Jong meer in de weg.

Dola. Over haar schrijverschap en de hele mikmak
Mirjam van Hengel
De Bezige Bij
ISBN 9789403150611
Verschenen in november 2022

Bestelinformatie

Bestel als paperback bij Scheltema (€ 24,99)