Aldus sprak Nietzches zuster. Of toch niet?

Met luide en verongelijkte stem vol ressentiment vertelt schrijver, tekenaar, dichter en vertaler Erik Bindervoet in Aldus sprak Nietzsches zuster over het leven van de filosoof, dichter en Filoloog. Hij kruipt in deze graphic biography met veel plezier en venijn in de huid van de zus.
Zij, Elisabeth Förster-Nietzsche, eigende zich volgens historici de nalatenschap van haar beroemde broer toe. Zij is er verantwoordelijk voor dat zijn werk door de nazi’s voor hun superioriteitspropaganda werd misbruikt.
Filosoof Friedrich Nietzsche, over hem heb ik het natuurlijk, is bekend van zijn boeken Menselijk, al te menselijk en natuurlijk Aldus sprak Zarathoestra.

Grappig geschreven is het. Bindervoet laat Nietzsches zuster vertellen dat Friedrich, Frits voor haar, zo’n braaf jongetje was en zelfs geen snoepjes van zijn eigen oma aannam omdat dat niet mocht van moeder. “Niemand zo gehoorzaam als de Antichrist in de dop!”, is het bijtende commentaar. Ik schiet hardop in de lach bij een zin als: “en de haan werd preventief geruimd om te voorkomen dat hij Frits uit z’n concentratie zou houden met z’n gekukeleku.”
Elisabeth Nietzsche neemt iedereen onder haar venijnige vuur: ouders, grootouders, geliefden en iedereen die een rol in het leven van de Nietzsches speelde. Malwida von Meysenbug, aan Nietzsche voorgesteld door Cosima Wagner, gaat voor Friedrich op zoek naar een geschikte vrouw. Een geniaal filosoof moet verzorgd, dus een rijke huwelijkskandidate zou wel handig zijn. Dan moet ze ook nog een beetje slim zijn, om haar aanstaande echtgenoot niet te vervelen. Maar ook weer niet te slim, want daar kunnen geniale mannen niet zo goed tegen. Ik merk hoe makkelijk het is om je in de negatieve gedachtewereld te laten meeslepen.

Vrouwen

Nietzsche deed op zijn 22^e een huwelijksaanzoek aan Mathilde Trampedach, na een wandeling van vier uur. Ze wees hem af, was al bezet, dus vindt zus Nietzsche het idioot dat iemand op het idee was gekomen Trampedach aan haar kostbare broer voor te stellen.

Marie Baumgartner vertaalde zijn werk in het Frans en kon als een van de weinige vrouwen rekenen op waardering van Elisabeth Nietzsche. Lou Andreas-Salomé, de Joodse vrouw die menig dichters- en filosofenhart op hol bracht, krijgt er helemaal van langs. Niet openlijk omdat ze Joods is, maar omdat ze te losgeslagen is, een ‘slechte’ vrouw. En dus haar broer op ‘het verkeerde pad’ brengt.

Elisabeth beschrijft haar broer als een weliswaar geniaal, maar tegelijkertijd ontoerekeningsvatbaar man. Zijn bezoek aan Messina, waar hij een kijkje zou hebben genomen in de commune van Dhr. Von Gloeden, waar de herenliefde niet alleen werd gepredikt maar ook beoefend, is volgens haar pure laster.

En wat te denken van Arthur Schopenhauer, net als Wagner tijdelijk een held van Friedrich Nietzsche? Ook hier weer een heerlijke sneer: “onze arme Arthur zal er ook wel veel last van  hebben gehad, van al die vrouwen die via hem de materie probeerden te beheersen!”
Bindervoet die schrijft vanuit het perspectief van Elisabeth Nietzsche klinkt zo:

Hij (Nietzsche) walgde van de rijken en vooral van de superrijken, van de tuchtboeven van de rijkdom, die hun voordeeltjes bij elkaar scharrelen uit het vulles, met hun koude ogen, hun geile gedachten, dat ten hemel stinkende gajes dat de aarde verwoesten, vrouwen ziet als koopwaar en dieren als product, dat vergulde vervalste falderappes, dat omhooggevallen gepeupel, wier vaderen gauwdieven of aasgieren of voddenrapers of klaplopers of bordeelhouders waren met wijven gewillig, belust, vergeetachtig: – want nog een stap en het zijn allemaal hoeren, falderappes boven, falderappes beneden! Want wat is tegenwoordig nog arm en rijk!?!”

Het cynisme druipt van de pagina’s, ik lees woede die niet alleen van de zus van Nietzsche of de filosoof, maar ook van de auteur zelf afkomstig is. Je wordt echt persoonlijk aangesproken door de verkleinwoordjes, de woedende woorden die je meer vertellen naarmate je meer weet van de geschiedenis van de familie Nietzsche.
Als je niets weet van de relatie tussen broer en zus en niet weet waarvan de zus allemaal wordt ‘verdacht’, verlies je misschien sneller de aandacht. Maar het loont om door te lezen, want er gebeurt op iedere pagina heel veel dat de moeite van het bekijken en lezen waard is.

Nueva Germania

Het gaat niet alleen over het leven van haar broer, ook de emigratie van Elisabeth Förster-Nietzsche naar Brazilië, om daar samen met haar echtgenoot ‘Nueva Germania’, een racistische kolonie van Nazi-Duitsland, te stichten, komt aan bod.

Die geschiedenis is gegoten in een bizar toneelstuk waar de dieren, de huizen en het landschap een woordje meepraten.

“Aldus sprak Nietzsches zuster. En nadat zij haar koffers had gepakt, wandelde zij weg uit de kolonie die genoemd wordt Nieuw Duitsland, op eerbiedige afstand gevolgd door een merrie voorzien van rieken en spaden.”

Waar het zo moeilijk is waarheid en fictie te scheiden, is het benoemen van alle opties door de hoofdrolspelers in de biografie een fascinerende keuze. Ik denk wel de hele tijd: klopt het of is het de fantasie van de kunstenaar/auteur? Dus zoek ik in mijn boekenkast naar Vergeten Vaderland, geschreven door de Britse historicus en columnist Ben Macyntire. Hij reisde naar Brazilië om te zoeken naar sporen van die kolonie.

Bladerend door de bron zie ik dat gedeeltes bijna letterlijk zijn overgenomen, maar niet geciteerd. Dat maakt Aldus sprak Nietzsches zuster in mijn ogen iets minder origineel, toch blijf ik geïnteresseerd doorlezen.

Vergeten Vaderland staat op de enorme lijst met bronnen die is gebruikt. Bindervoet heeft alles gelezen wat er door en over Nietzsche is geschreven, zo lijkt het. Waarom zijn eigen boeken, bijvoorbeeld de hertaling van de liedteksten van Bob Dylan in de periode 1962-1973, er tussen staan, weet ik niet. Ik denk dat het de auteur ook totaal niet interesseert wat ik er van denk. Boven de lijst bronnen meldt hij uitdrukkelijk: “Geraadpleegde. Gebruikte, vertaalde, hertaalde, bewerkte, ingekorte, uitgebreide, mishandelde en exact, aangepast, onvolledig, verkeerd of uit zijn verband geciteerde literatuur.”

Wie spreekt er nou precies als er staat: “alsof de vrije ressentimentsmensen, die zelfvoldane zombies die nu overal aan de macht zijn, nog wel een opkontje konden gebruiken in hun streven naar algehele banalisering en verwoesting… naar verdorring en verstuiving van het aardrijk… naar knechting van de harten der eenzaam varenden… naar schielijke verdrinking der vluchtelingen…. naar verwurging van de zangvogels der hoop.”

Blijft de vraag steeds of het waar is. Is mijn antwoord iedere keer dat het niet belangrijk is. Het gaat om de inhoud van de tekst, en die komt aan.

De voetnoot wordt opgevoerd als personage, wat een geweldige vondst! Er wordt voortdurend van perspectief gewisseld waardoor je je steeds moet afvragen wie het tegen wie heeft. Dat is verwarrend en tegenstrijdig, maar wel precies het gevoel dat je krijgt als je probeert de filosofie van Nietzsche te begrijpen.

De kleurrijke illustraties van Saskia Pfaeltzer spreken me wel en niet aan. Het is de ‘ontheiliging’ van de geschiedenis in beeld. De portretten met tekst zijn een duidelijke en mooie manier om de klank en kleur van deze geschiedenis nog toegankelijker te maken.

Je leest heel duidelijk de interpretatie van Nietszches filosofie door de auteur. Dat maakt het verhaal letterlijk en figuurlijk gekleurd, maar wie kan het werk van Nietszche wèl objectief beschouwen? Je moet durven om historische bronnen te gebruiken om zo duidelijk vanuit jezelf het verhaal te vertellen. Bindervoet laat zien dat de opvattingen van zijn zus anders geïnterpreteerd of weergegeven kunnen worden dan tot nu toe door historici is gedaan.

Aldus sprak Nietzsches zuster is een uitdagend boek, een plezier om te lezen. Het laat je je eigen gedachten scherpen aan de interpretaties van Bindervoet. Die heeft zich werkelijk veel moeite getroost om in het hoofd van de zus, en van de filosoof te kruipen, maar toch ook vooral in zijn eigen hoofd. Om te dwalen en je als lezer mee te nemen op een opwindende reis langs de manieren waarop je naar de wereld van Nietzsche kunt kijken.

Aldus sprak Nietzsches zuster
Erik Bindervoet/ Saskia Pfaeltzer
Wereldbibliotheek
ISBN 9789028427945

Bestelinformatie