Walter Gropius en Bauhaus: de bezieling van het zielloze

Walter Gropius veranderde het aanzien van de wereld. Tot groot verdriet van Tom Wolfe. Hij schreef in 1981 een essay, From Bauhaus to our house, over de geestelijke vader van de International Style. Wolfe acht Gropius verantwoordelijk voor de globalisering van het functionalisme en de nieuwe zakelijkheid in de architectuur. Een mondiaal monstrum. Waarom legt een hip yuppenstel miljoenen dollars neer voor een huis waarvan de ‘whiteness & lightness & leanness & cleannes & bareness & spareness’ hen tot waanzin drijft? Dat is allemaal de schuld van Walter Gropius. Waarom krijgen Amerikaanse kinderen onderwijs in schoolgebouwen waarvan de architectonische vormgeving de creatieve inbreng van een kopieermachine lijkt te herbergen? De schuld van Gropius. Waarom hokken kantoorbedienden zonder morren samen in een glazen gebouw dat hen het troosteloze uitzicht biedt op een ander glazen gebouw met kantoorbedienden? Gropius.

In haar biografie The Life of Walter Gropius. Visionary founder of Bauhaus probeert Fiona MacCarthy voorgoed af te rekenen met Wolfes weeklacht over de hoofdverdachte in de verwording van de moderne architectuur. Gropius was helemaal niet de rechtlijnige, humorloze en egocentrische Pruis voor wie hij vaak versleten wordt (onder andere door Evelyn Waugh in zijn roman Decline and Fall uit 1928. Daarin herkennen we Gropius in het personage Professor Otto Silenus. Is Mrs. Beste-Chetwynde niet de meest wonderbaarlijke vrouw van de wereld, zo vraagt Paul Pennyfeather? Een nogal overdreven constatering volgens de professor. ‘A few millimetres here and a few millimetres there, such variations are inevitable in the human reproductive system,’ antwoordt de droogkloot). Zijn relaties met de grote liefdes in zijn leven – Alma Mahler, Lily Hildebrandt en Ilse Frank – waren gepassioneerd. Gropius was ook een zorgzame man, getuige de toewijding aan zijn dochter uit het eerste huwelijk met Alma Mahler. De dood van de beeldschone Manon in 1938, ze stierf op achttienjarige leeftijd aan de gevolgen van polio, heeft hij nooit weten te verwerken.

Een manier van leven

Volgens MacCarthy behoorde Gropius tot de visionaire geesten van de twintigste eeuw. Bauhaus was in 1919 meer dan een afrekening met het historisme in de architectuur, een ‘nieuwe stijl’ of een revolutionaire benadering van kunstonderwijs. Bauhaus was alles bij elkaar. Bauhaus was een manier van leven.

Walter Gropius stond met Bauhaus het ideaal van de Bauhütte voor ogen, het Middeleeuwse metselaarsgilde van kathedralenbouwers. Aan grootse artistieke prestaties lag een collectief ten grondslag. Leven en werken waren in het gilde samengebald tot één geheel. Als luitenant in de cavalerie aan het westelijk front tijdens de Eerste Wereldoorlog kwam Gropius tot de conclusie dat na die Europese broederkrijg alles anders moest. Voorbij was de tijd van de neostijlen.

Gropius, die al na twee jaar de Königliche Technische Hochschule in Berlijn verliet, leerde het vak van Peter Behrens, architect van onder andere de AEG Turbinenhalle. Onder zijn auspiciën voltooide Gropius in 1914 de Fagusfabriek in Alfeld, die tegenwoordig op de werelderfgoedlijst van de Unesco staat. Behrens bracht hem in contact met de Arts and Crafts Movement in Engeland, waarvan Gropius de liefde voor ambachtelijkheid overnam. Ook in Bauhaus trachtte hij de kloof tussen kunstenaar en ambachtsman te dichten. Gropius moest echter weinig weten van de romantiek van de beweging. In tegenstelling tot de Arts and Crafts Movement was Bauhaus stedelijk gericht en omarmde Gropius met volle overgave de technologische mogelijkheden van de nieuwe tijd. Massaproductie was niet vies. ‘To breathe soul into the lifeless product of the machine,’ voor die uitdaging stond de moderne kunstenaar.

Bauhaus beslechte de grenzen tussen de kunsten. Gropius bezat het ongekende talent om de grootste kunstenaars van zijn tijd te rekruteren voor zijn project: Paul Klee, Wassily Kadinski, Johannes Itten, Oskar Schlemmer, Josef Alberts, Marcel Breuer en László Moholy-Nagy onderwezen de fine fleur van Europa in de geheimen van hun professie. Met zoveel ego’s op een kluitje vraag je om een artistieke titanenstrijd, maar ook die had Gropius voorzien. Legendarisch zijn de feesten van Bauhaus, de gekostumeerde bals en festivals, waarin er stoom werd afgeblazen.  

Nationaalsocialisme

In 1925 zag Gropius zich gedwongen Bauhaus naar Dessau te verhuizen, nadat hij in Weimar niet langer op de bescherming van de SPD kon rekenen, die daar door de reactionairen was weggevaagd.  De nationaalsocialisten moesten nog minder van Bauhaus weten, zeker met huisarchitect Albert Speer in hun gelederen. Niettemin deed Gropius een gooi naar het ontwerp van de nieuwe Reichsbank in Berlijn, wat hem in de ogen van menig architectuurhistoricus nog steeds verdacht maakt. Ten onrechte, meent MacCarthy, al kan ook zij niet ontkennen dat de man een aantal antisemitische uitspraken op zijn naam heeft staan. Gropius had de leiding van Bauhaus toen al overgedragen aan de marxist Hannes Meyer (de minnaar van Lotte Stam-Beese van wie onlangs een biografie verschenen is). Meyer moest met lede ogen toezien hoe het instituut in 1933 door de SA ontmanteld werd.

Gropius vestigde zich een jaar later met Ise in Engeland. Artistiek gezien kreeg hij er nauwelijks een poot aan de grond, al groeide zijn woning in de Lawn Road Flats in Londen wederom uit tot een ontmoetingsplaats van gelijkgezinden. In 1937 aanvaarde hij dankbaar de uitnodiging van de Harvard Universiteit voor een docentschap. Tot zijn leerlingen behoorden de grootste architecten van de Verenigde Staten, waaronder Im Pei, Paul Rudolph en Philip Johnson. De laatste is met Henry-Russell Hitchcock naamgever van de ‘International Style’.

Fiona MacCarthy heeft Walter Gropius een keer ontmoet, bij de opening van een tentoonstelling van Bauhaus in de Royal Aacademy in het najaar van 1968. Hij was toen 85, “still valiant and impressive, with a flickering of arrogance”. Nu ligt er haar biografie, The Life of Walter Gropius. Visionary founder of Bauhaus.

The Life of Walter Gropius. Visonary founder of Bauhaus
Fiona MacCarthy
Faber & Faber
ISBN: 9780571295135
Verschenen in maart 2019

Bestelinformatie