Het is maart 1933. Zwarte JP Sylvester en witte Roosje Borchert gaan op bezoek bij vriend Dieter in Essen. Dat bezoek haalt de krant, de Essener Woche:
”Gisteren heb ik om tien uur ’s avonds op het centraal station een neger gezien. Een wonderbaarlijk volwassen jongen met slanke, haast aristocratische handen. Op zijn hoofd droeg hij een hoge hoed. Een scherp gesneden zwarte jas omhulde hem. Met verende tred, die verried dat zijn voorvaderen over de bodem van het oerwoud liepen, wandelde hij de bloemen- en krantenverkoopsters voorbij, zijn chique stok losjes wiegend. Naast hem liep een blanke vrouw. Ze droeg een witte jas, bezet met wit bont, een witte hoed, witte schoenen en witte kousen.”
Een paar jaar eerder in het verhaal klinkt het zo:
“Dit is de tijd dat het een voordeel is om zwart te zijn in Nederland. In Amsterdam staan mensen in de tram voor je op. Het feit dat je de oversteek uit de West hebt weten te volbrengen, dwingt respect af.”
Was het maar zo mooi, weet ik nu het boek Menthol uit is en ik me ook heb verdiept in het toneelstuk met dezelfde titel. Wat een verhaal, een zwarte man die rond 1930 in Hengelo terechtkomt, met een mooie Twentse trouwt en ons Nederlanders ook nog aan het tandenpoetsen weet te brengen.
Frank Krake, die eerder een boek schreef over zijn mislukte carrière als zakenman met de titel De Rampondernemer, hoort via zijn opa het verhaal van Joseph Sylvester, oftewel Menthol. Opa doet als oud-ijzerman zaken met Roosje, en vertelt daar vaak over aan de kleine Frank. Het is een mooi boek dat Krake van het verhaal heeft gemaakt, met veel beeldmateriaal, foto’s en advertenties. Je krijgt een volledig beeld van een bijzonder stel mensen.
Joseph Sylvester komt van Saint Lucia, een klein eiland in de Cariben waarvan ik niet had geweten waar het ligt als ik niet iemand kende die op buureiland Dominica een stukje land bezit. Sylvester werkt, handelt en praat zich een weg van het eiland. Daarvoor moet hij op de bananenplantages werken. Hij weet het zo te spelen dat hij de ‘slechte’ of te kleine bananen mee naar huis mag nemen. Die verkoopt hij op zijn vrije zaterdag op de markt en verdient daar meer mee dan de hele week op de plantage.
Zijn handelsgeest, talenkennis, gevoel voor humor en zijn strijdbaarheid drijven hem er toe de wereld te veroveren. Van Saint Lucia gaat hij naar de VS, waar zijn vader woont omdat er op het eiland niks te verdienen valt. Maar nadat de jonge Joseph ontdekt dat zijn vader er al die jaren een tweede gezin op na heeft gehouden, is er niks of niemand meer die hem tegenhoudt. Zijn moeder is een paar jaar eerder overleden.
De opkomst van de Ku Klux Klan en het racisme in Amerika maakt dat hij zijn heil gaat zoeken in Europa. Van Dieter – die juist uit Duitsland naar de VS is gekomen om rijk te worden – , hoort hij dat hij het beste koers kan zetten naar Antwerpen. Daar wordt raar opgekeken van een zwarte man die daadwerkelijk de loopplank afkomt. België heeft kolonies, bijvoorbeeld Congo, maar de Congoleze arbeiders moeten een contract tekenen waarin ze beloven niet in Antwerpen aan wal te gaan. De weinige zwarte Afrikanen die rond 1920 in België leven, zijn met Franse schepen vanaf Congo naar Le Havre gevaren en van daar te voet verder gegaan.
Ondertussen voert Maria ‘Roosje’ Borchert in Hengelo haar eigen strijd. Ze is dochter van een bakkersechtpaar in goeden doen. Haar toekomst lijkt vast te liggen. Vriend Wim heeft vaders goedkeuring maar mijn god, wat vindt ze hem saai. Met grote, eenvoudige pennenstreken schetst Krake ons hoe de twee levens bij elkaar komen.
Roosje en Joseph ontmoeten elkaar in Amsterdam, aan de bar van het beroemde hotel Schiller. Roosje is mannequin en loopt modeshows, Joseph staat met zijn handel op de markt op het Amstelveld en leeft uit zijn koffer.
Wanneer Roosje 33 is overlijdt haar vader. Ze moet terug naar Hengelo om haar moeder te ondersteunen, zoals het een goede dochter betaamt. Dat is voor reizend handelsman Sylvester geen probleem. Dan komt hij wel naar haar toe.
Het huwelijk van Roos en Joseph is een landelijke gebeurtenis, de kranten staan er vol van. In een van de dagbladen staat een verslag met de zin: “Mr Menthol, zwart als altijd.” Roosje vindt dat je dat niet kunt schrijven. Joseph zegt: “Let it go. Ik maak gebruik van mijn kleurtje en voor de rest moeten ze maar zeggen en denken wat ze willen. Dit is niet Amerika waar we in elkaar geslagen, bespuwd en vermoord worden.”
Joseph bouwt volhardend aan zijn tandpasta-imperium. Hij tilt met zijn sterke witte tanden een stoel met jongetje erop omhoog. Vlak daarvoor heeft hij diens tandvlees tot bloedens toe gepoetst en er een handje zout in gewreven. Alles om te laten zien hoe belangrijk tandenpoetsen is. Tijdens de crisisjaren gaan de zaken goed.
In 1939, als de Tweede Wereldoorlog ook in ons land dreigt te worden uitgevochten, besluit Joseph dat hij en Roos moeten scheiden. Hij heeft de Engelse nationaliteit en weet dat hij daarom als een van de eersten zal worden opgepakt. Zijn beslissing, ingegeven door ervaring, logisch nadenken en intuïtie blijkt volkomen terecht.
Menthol moet zich een paar dagen nadat Hengelo op 24 juni 1940 door de Engelsen is gebombardeerd en de nazi’s de stad hebben bezet, melden en wordt naar kamp Schoorl gestuurd. Na twaalf dagen mag hij plotseling terug naar huis. Waarschijnlijk is dat het gevolg van veel bid- en smeekwerk van Roos bij burgemeester Van der Dussen, die in verzet probeert te blijven tegen de nazi’s. Wanneer NSB-leider Mussert op bezoek komt, geeft Van der Dussen de agenten opdracht met de rug naar de stoet te gaan staan. Zogenaamd om de massa in bedwang te houden. Maar er is geen massa, Mussert marcheert door een lege binnenstad.
Wat zich met Joseph in het kamp precies heeft afgespeeld is niet helemaal duidelijk, ondanks de gedetailleerde beschrijving door de auteur. In het boek heet het dat hij zich met zijn charme in de gunst van de medegevangenen en de Duitsers weet te spelen. Andere verhalen luiden dat hij gedwongen werd ‘de aap’ te spelen en dat die ervaring hem voor de rest van zijn leven heeft getekend.
Na de oorlog krijgt Joseph volgens het boek anonieme brieven waarin hij ervan wordt beticht een affaire te hebben. Uit die brieven stijgt een kwalijk riekende geur omhoog, om het maar eens eufemistisch uit te drukken. Als Menthol zich uitspreekt voor de onafhankelijkheid van de Indonesiërs, wordt hij door vier man in elkaar geslagen en door een glazen pui gegooid. Wanneer hij en Roos moeten verhuizen omdat de gemeente een weg wil aanleggen, maken de nieuwe buren bezwaar tegen hun komst. Wanneer hij vier jaar later achter een paar kwajongens aan zit, krijgt hij een hartaanval. Hij ligt vijf weken in het ziekenhuis. Verzwakt maar nog steeds strijdbaar.
Joseph Sylvester laat zich niet klein krijgen en vraagt kapelaan Kegge, een vriend die hem de laatste sacramenten komt toedienen, een advertentie te plaatsen met de volgende tekst:
NU KOMT DE LAATSTE. HET SLOT VAN DE HEMELSE VERLICHTING.
In verband met de vele blijken van medeleven bij zijn gemotiveerde feestviering, mede naar aanleiding van zijn 27 jarige verblijf in Hengelo, dat voor hem verliep als een man van onbesproken gedrag, waarop hij zeer trots is, meent hij het Hengelose publiek nogmaals zijn dank te moeten brengen. Al wordt een neger veelal achterlijk genoemd, toch draagt hij geen masker, maar geeft uiting aan zijn gevoel, op zijn manier.
U dankend voor het lezen.
De volbloedneger Menthol.
Twee dagen later, op 26 mei 1955, overlijdt Joseph. Roosje zet zijn zaken voort en overlijdt meer dan 20 jaar later op 22 september 1976.
Menthol is een bijzonder verhaal van een echtpaar dat een standbeeld verdient. Er bestaat, naast het boek en het theaterstuk dat veel aandacht hebben gekregen, een lesprogramma voor middelbare scholen dat heet Menthol, zwart in een witte wereld. Het is samengesteld door Artikel 1 Overijsel, een anti-discriminatie organisatie. En dat lijkt me een goede stap want het werk van auteur Frank Krake is voor mij een beetje ‘Te mooi om helemaal waar te zijn.
Menthol.De zwarte man die Nederland leerde tandenpoetsen
Frank Krake
Uitgeverij Achtbaan
ISBN 9789082476408
Verschenen in mei 2016
Bestelinformatie
Bestel hier als paperbak bij bol.com (€ 19,95)
