Frantz Fanon: psychiater, revolutionair, profeet

In zijn dankwoord schrijft de Amerikaanse essayist en journalist Adam Shatz dat, toen hij begon aan zijn biografie van de Antilliaanse psychiater en schrijver Frantz Fanon, hij tevens les gaf over diens werk aan een groep mannelijke gedetineerden in de Eastern Correctional Facility in Ulster Country (New York). Daarmee verdween al zijn twijfel over de actualiteit van Fanons werk, vooral omdat deze studenten hun ‘inzichten in de geleefde ervaring van racisme en opsluiting’ met hem deelden.

Over die persoonlijke inzichten had ik graag meer (en eerder) gelezen; die hadden deze interessante en goed gedocumenteerde biografie hoogstwaarschijnlijk een stuk minder taai gemaakt. Zo merkt Shatz ergens op dat scenes die Fanon beschrijft over koloniale imitaties ‘doen denken aan het vroege werk van V.S. Naipaul’. Dat wil ik best aannemen, maar dan moet je als lezer wel bekend zijn met dat werk. En deze biografie bevat genoeg van zulke toch wat elitair-intellectuele associaties.

Kolonisatie

Ideale vakantielectuur is Frantz Fanon. Een leven in revoluties niet, ervoer ik op een tropische bestemming. Niettemin: gestaag doorkauwen is absoluut de moeite waard geweest. Mij heeft deze biografie onder meer nieuwsgierig gemaakt – en dat is een verdienste van de biograaf – naar twee van Fanons boeken: Zwarte huid, witte maskers (origineel uit 1952) en De verworpenen van de aarde (origineel uit 1961, met een voorwoord van Jean Paul Sartre). Boeken die Fanon niet zozeer ‘schreef’, zoals Shatz diens werkwijze toelicht, maar al heen en weer lopend dicteerde aan zijn vrouw en later een assistent.

Zwarte huid, witte maskers gaat in op de psychologische consequenties van kolonisatie en onderdrukking. De koloniale blik zou bij hulpverleners een zorgvuldige diagnose en goede zorgverlening belemmeren. Kolonialisme was volgens Fanon een systeem van normaal geworden pathologische relaties. ‘Het baseerde zich,’ zo schrijft Shatz, ‘op racistische veronderstellingen over de gekoloniseerden en hun beperkte capaciteit tot gelijkheid, soevereiniteit en autonomie. (…) De uitdaging is om een nieuw universalisme te creëren, waarin Zwart en wit samenleven op basis van gelijkheid, erkenning en solidariteit.’

Geweld

In het manifest De verworpenen van de aarde, dat vlak voor Fanons dood (leukemie) uitkwam, vergoelijkt hij geweld tegen koloniale regimes. Die regimes waren zelf immers op geweld gebaseerd: onderwerping van de oorspronkelijke bevolking, diefstal van grond, denigreren van culturen, talen en religies. ‘Het geweld van de gekoloniseerden was dan ook tegengeweld,’ zo interpreteert Shatz de zienswijze van Fanon, ‘waarvoor pas werd gekozen nadat andere, vreedzame vormen van oppositie en verzet niet afdoende waren gebleken.’ Het geweld van de onderdrukten zou hun waardigheid bekrachtigen; door middel van geweld zouden zij hun menselijkheid verwerven.

Dit manifest heeft grote invloed gehad op nationale bevrijdingsbewegingen zoals de Black Panthers, de Black Consious Movement in Zuid-Afrika, Latijns-Amerikaanse guerilla-bewegingen, de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie (PLO) en de islamitische revolutionairen van Iran. Voor aanhangers van deze bewegingen fungeerde Fanon als een soort van profeet.

Shatz citeert tevens de radicale Zweedse ecoloog Andreas Malm die is geïnspireerd door Fanon: ‘De tijd voor een ghandiaanse klimaatbeweging ligt achter ons; misschien zijn we ondertussen toe aan een fanoniaanse klimaatbeweging. Het zou zomaar kunnen dat de dag komt waarop het afbreken van hekken slechts als een onbeduidend vergrijp zal worden gezien.’ Over twijfel aan de actualiteit gesproken.

Onmogelijke nabootsing

Fanon zag op 20 juli 1925 het levenslicht op Martinique, destijds een Franse kolonie. Hij groeide op in een middenklassengezin met acht kinderen. Op het Lycée Schoelcher was de schrijver Aimé Césaire een van zijn docenten. Die zou hem volgens Shatz het vocabulaire hebben verschaft ‘om na te denken over wat het betekende om Zwart en gekoloniseerd te zijn in een door witten gedomineerde wereld’.[1] Dat zou impliceren dat je een wereld erft die niet door jouw voorouders is gemaakt en je veroordeeld bent tot onmogelijke nabootsing: ‘Want het dragen van een wit masker maakt je nog niet wit, laat staan dat het je vrijmaakt. Integendeel: het versterkt enkel de vervreemding en afkeer van jezelf.’

Tijdens de Tweede Wereldoorlog dient Fanon in het leger van de Vrije Fransen onder leiding van generaal Charles de Gaulle. Hij verdient het Oorlogskruis, een onderscheiding voor getoonde moed, maar hij komt ook zoals zovelen fysiek en mentaal beschadigd uit de oorlog. Mede door die onderscheiding krijgt hij een beurs om in Lyon geneeskunde te studeren. Als specialisatie kiest hij voor de psychiatrie, vermoedelijk omdat die hem de kans zou geven zijn maatschappelijke ideeën en zijn eigen ervaringen als zwarte in Frankrijk verder te onderzoeken op ‘manieren die nooit mogelijk zouden geweest in andere domeinen van de geneeskunde’.

Algerije

Hij werkt allereerst anderhalf jaar als psychiater in Zuid-Frankrijk, in de Saint-Alban-kliniek in het stadje Saint-Alban-sur-Limagnole. Die kliniek zou bekend komen te staan als een laboratorium van radicale psychiatrie. Daar maakte hij zich de methoden eigen van een nieuwe institutionele psychiatrie die inzichten van Freud en Marx combineerde en de hiërarchie afbrak tussen patiënten en zorgpersoneel, om patiënten een nieuw gevoel van controle over hun leven te geven.

Eind 1953 wordt hij aangesteld als directeur van het Psychiatrisch Ziekenhuis Blida-Joinville in Algerije. Hij raakt betrokken bij het Front de Libération Nationale (PLN) en krijgt als arts een actieve rol in de Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd. Zijn ziekenhuis en zichzelf stelt hij ten dienst van de revolutionaire doelen, hoewel hij volgens Shatz nooit heeft uitgelegd waarom hij zich achter de revolutie schaarde. Wel zou Fanon eens tegen een assistent hebben gezegd dat zodra hij klaar was met deze Algerijnse Revolutie hij in psychoanalyse zou gaan.

Innerlijk

Als pacifist (en psycholoog) ben ik heel benieuwd naar wat die analyse zou hebben opgeleverd. Niet dat een analyticus die openbaar zou hebben gemaakt, maar zoals Shatz stelt in zijn epiloog is Fanons innerlijke leven verborgen gebleven. Wie zijn werk interpreteert, merkt de biograaf op over zijn bronnen, zal moeten afgaan op geïnformeerde vermoedens. Shatz is ‘de eerste om toe te geven’ dat zijn boek ‘ook ten dele een werk van verbeelding is’.

Echt leren kennen als mens, voor zover mogelijk in een biografie, doe je Fanon niet. Als lezer blijf ik bijvoorbeeld zitten met de vraag hoe zijn persoonlijkheid en zijn lofzang op geweld zich verhouden tot wat volgens Shatz zijn diepste wens moet zijn geweest: dat zijn boodschap van strijd, onbuigzaamheid en verzet tegen kolonisatie achterhaald zou raken door de schepping van een nieuwe, rechtvaardigere wereld en een nieuwe mensheid waarin geen plaats meer is voor rassenverschillen.

Vluchtelingen

Afgezien van het Frantz-Fanon-ziekenhuis in Blida zijn er weinig zichtbare tekenen van zijn aanwezigheid in het hedendaagse Algerije, constateert Shatz. Dat is anders in Italië, waar Fanons werk nog altijd veel prestige heeft.

Zo is halverwege de jaren negentig in Turijn het Centro Frantz Fanon opgericht. De patiënten in deze kliniek zijn overwegend asielzoekers, migranten en vluchtelingen die veelal slachtoffers zijn van marteling of mensensmokkel. De klinische benadering is er, aldus een psychiater die Shatz opvoert, gericht op ‘bewustzijn van de machtsverhoudingen tussen gekoloniseerde naties en koloniserende naties’ en van ‘de koloniale wortels van de etnopsychiatrie in de koloniale macht’.

Reden te meer om het werk van de maar 36 geworden Fanon juist in deze tijd te (her)lezen en zelf na te gaan of in de woorden van Shatz ‘zijn inspirerende, vaak onrustbarende visie’ inderdaad ‘een onmisbaar kompas’ is voor een betere wereld.

[1] _{Shatz schrijft zwart(e) consequent met hoofdletter. Dat levert zinnen op als: ‘In hun beginjaren als stel was Frantz een Zwarte man in wit Lyon geweest; nu was zij een witte vrouw in een Zwarte stad die vrijwel in haar eentje een zoon van gemengde afkomst opvoedde terwijl haar echtgenoot op reis was.’ Er zit vast een bedoeling achter, maar grammaticaal vind ik er wat van.}

Frantz Fanon. Een leven in revoluties
Adam Shatz
Ten Have
ISBN paperback 9789025913076
ISBN e-book 9789025913083
Verschenen in juli 2025

Bestelinformatie