Woodrow Wilson was een Amerikaanse president (1913-1921) die misschien nog steeds in schoolboeken doorgaat voor de uitvinder van de Volkenbond, de League of Nations. Dat klopt wel maar president Wilson was eveneens de man die door zijn gedrag in de Amerikaanse Senaat de toetreding van de Verenigde Staten tot zijn eigen Volkenbond torpedeerde, alsmede de ratificatie van het mede door hemzelf uitonderhandelde Verdrag van Versailles dat de Eerste Wereldoorlog definitief moest beëindigen. Daardoor leed ook nog eens een ander verdrag schipbreuk, voor een soort NAVO gericht tegen een mogelijk opnieuw agressief Duitsland. Europese leiders, Wilsons eigen Democratische Partij, vriend en vijand in het Amerikaanse Congres, parlementaire verslaggevers en tientallen miljoenen Amerikaanse kiezers waren verbijsterd. Wilsons partij leed bij de eerstvolgende verkiezingen een daverende nederlaag.
De toen nog jonge econoom John Maynard Keynes, lid van de Britse onderhandelingsdelegatie in Parijs, schreef in 1919 al over Wilsons “Freudian complex” in zijn beroemde boek The Economic Consequences of the Peace:
“The President’s psychology was essential to explain how it came about… that a perfidious peace was enacted.”
In Washington was het toen al meerdere mensen opgevallen hoe Wilson altijd gelijk moest hebben, geen kritiek verdroeg, slecht kon delegeren en officiële brieven zelf uittypte, intieme vrienden en toegewijde adviseurs opeens liet vallen en als verraders bestempelde, elk woord van zijn redevoeringen en toespraakjes als een nieuw evangelie door een 24/7-secretaris liet vastleggen, zichzelf vergeleek met Jezus zo niet God de Vader, zijn slechte gezondheid negeerde om eventueel als martelaar te sterven tijdens vermoeiende politieke tournees, dat hij neerkeek op vrouwen, homoseksueel leek te zijn en nogal last had van wishful thinking.
Een perfidious peace? Door een Freudian complex? Had de Tweede Wereldoorlog nooit plaatsgevonden als Wilson, president van toen de rijkste en sterkste staat ter wereld, zich anders had gedragen?
De vraag lijkt belachelijk, met alle achterafkennis van nu. Maar na de oorlog van 1914-1918 werd al breed vermoed dat de resultaten die in Parijs waren bereikt, tot weinig goeds op het continent zouden leiden. En wie waren daar verantwoordelijk voor? Wilson was niet krankzinnig (zwaar psychotisch of iets dergelijks) maar gestoord was hij wel. Vergelijkingen met eigentijdse leiders die blijkbaar last hebben van “persoonlijkheidsstoornissen” dringen zich op, vindt ook biograaf Patrick Weil – zonder namen te noemen.
Geen opt-out clausule
William Bullitt was een jonge Amerikaanse diplomaat, die het gedrag van Wilson in Parijs en Washington soms met lede ogen had aangezien. Hij had ruim de tijd om Wilson te observeren, want de president woonde maandenlang in Parijs – nu ondenkbaar – om grip te houden op de onderhandelingen. Vliegen kon niet in die tijd, iedereen moest per stoomschip van Frankrijk naar de VS, een reis van minstens negen dagen.
In tegenstelling tot Wilson waren enkele van zijn eigen getrouwen, zoals Bullitt en de Republikeinse oppositie in de Senaat, van mening dat Amerika alleen moest toetreden tot de Volkenbond als er een soort opt-out clausule in de statuten werd opgenomen, een reservation, waardoor de Verenigde Staten niet verplicht zouden zijn landen militair te steunen die het slachtoffer van agressie werden.
Bullitt legde tijdens een hearing in de Senaat uit waarom. Het Verdrag van Versailles bevatte voor Duitsland onverteerbare bepalingen, zoals verlies van grondgebied en overdreven herstelbetalingen – de verliezer van de oorlog zou bijvoorbeeld zelfs de pensioenen van Britse oorlogsweduwen moeten betalen als het aan Londen lag. Wilson had gelogen over een aantal punten. Hij deed net alsof het alleen om een morele verplichting tot militaire steun ging en hij geloofde privé dat de oorlogsbevorderende clausules later wel door de Volkenbond gecorrigeerd zouden worden, wanneer het wraakzuchtige anti-Duitse grote publiek weer bij zinnen zou zijn gekomen. Bullitt was vooral tegen de verplichting tot militaire steun omdat het in zijn ogen onvermijdelijk was dat het nieuwe communistische regime in Rusland in no time omliggende landen in Oost-Europa zou aanvallen.
Diplomatie handboek
Door zijn spectaculaire onthullingen in de Senaat maakte Bullitt zich onmogelijk in zijn eigen Democratische Partij. Eenmaal een paria keerde hij zich af van de politiek, schreef een autobiografische roman waarvan er 200.000 werden verkocht, en produceerde een toneelstuk over Wilson dat echter geen enkel theater op de planken wilde brengen.
Nadat Wilson in 1924 op 67-jarige leeftijd was overleden, vatte Bullitt ook het plan op om een handboek over diplomatie te schrijven voor het nog onderontwikkelde diplomatieke corps van de nieuwe supermacht. De ervaringen van Versailles zouden als leerstuk dienen en het boek zou portretten van de hoofdrolspelers bevatten: uiteraard Wilson, de Franse premier Georges Clemenceau, de Britse premier Lloyd George maar ook de Russische partijleider Lenin die zich nooit in Parijs had laten zien, maar die Bullitt had leren kennen tijdens een geheime missie naar Moskou in 1919.
Op de divan bij Freud
In 1926 verhuisde Bullitt met zijn tweede echtgenote Louise Bryant naar Wenen en ging in psychoanalyse bij Sigmund Freud, toen nog niet zo bekend, wat wellicht mede verklaart waarom hij enthousiast inging op Bullitts verzoek om mee te werken aan het diplomatieke handboek en een hoofdstuk te schrijven over de psychologie van Wilson. Vervolgens werden ze het eens samen een biografie van alleen de vermaledijde president te produceren. Freud stelde wel als voorwaarde dat Bullitt voldoende materiaal zou verzamelen. En dat deed hij: jarenlang interviewde hij, dook in archieven, verzamelde memoires, kreeg toegang tot dagboeken. Met behulp van onder anderen een van Wilsons dokters stelde hij een dossier samen van alle aandoeningen die Wilson hadden geteisterd, want Freud wilde niet dat ze lichamelijke feiten zouden negeren, alsof alles bij Wilson tussen zijn oren zat. Freud was tevreden en genoot tot op het eind van zijn samenwerking en vriendschap met Bullitt.
In 1932 was het boek af en parafeerden beide mannen elk hoofdstuk als auteurs. Bullitt vond echter niet meteen een uitgever. Ook had hij nog genoeg ambitie om een diplomatieke post te willen vervullen aan de zijde van de in 1933 verkozen Democratische president Franklin D. Roosevelt. De Democratische Partij zou vast niet blij zijn met een biografie die verhaalde van extreme gehoorzaamheid aan de vader, homoseksualiteit, een christus-complex en andere kwalijke dingen. Dus met instemming van Freud werd de publicatie uitgesteld. Bullitt werd ambassadeur in Parijs en Moskou. Freud overleed in 1939.
Co-auteur Freud?
En toen werd het heel lang stil rond het boek, totdat Bullitt zijn einde voelde naderen. Jarenlang had hij de literatuur over Wilson bijgehouden en die bevestigden zijn conclusies en die van Freud , vond hij. Hij zette zich aan het werk, bracht rond de driehonderd wijzigingen aan om mogelijke “devastating consequences” te voorkomen en zo verscheen in 1966 een Franse versie van het boek en in 1967 een Amerikaanse. Over de receptie merkt Patrick Weil op:
“The work was met with howls of protest. Many questioned whether Freud was really a coauthor. Bullitt died in Paris in February 1967 before reading any of the reviews, which were often severe. Wilson’s reputation seemed untouchable at the time, while the influence of Freud and psychoanalysis had precipitously declined. Of course, others had written biographies of Wilson and his fellow presidents, but no one had written anything like that—no one except Bullitt and Freud.”
De controverse over de vraag of Freud echt de co-auteur was, bleef rondspoken en het gezag van het werk ondermijnen, al was het maar omdat Freuds dochter Anna beweerde dat schrijfstijl en woordkeus niet die van haar vader waren – een merkwaardig verwijt omdat zij zelf hele alinea’s van het tweede manuscript herschreven had en furieus was toen Bullitt die weigerde over te nemen. Maar onderzoek bleek onmogelijk omdat het originele, door Freud en Bullitt gesigneerde manuscript zoek raakte.
Een doos bij Yale
Het zou tot 2015 duren voordat biograaf Weil het verloren gewaande manuscript ontdekte in een ongemarkeerde doos, onderdeel van Bullitts archief, dat ligt opgeslagen in Yale’s Sterling Memorial Library in de VS. Weer acht jaar zouden verstrijken voordat eind 2023 Weils boek verscheen (het lijkt me een van die typisch lockdown producten omdat Weil zich inmiddels had gespecialiseerd in Franse migratie- en nationaliteitskwesties).
Het boek is veel tegelijk: het is een beknopte biografie van Wilson, een samenvatting van de beroemde psychobiography, een overzicht van de concepten uit de psychoanalyse zoals Freud en Bullitt die toepasten op Wilson, een analyse van de honderden wijzigingen van Bullitt, alles binnen de context van het Verdrag van Versailles, van latere internationale gebeurtenissen en Bullitts fascinerende leven en loopbaan.
Bullitt mag Wilson in de Senaat “verraden” hebben, je leest eigenlijk over de ontwikkeling van een diplomaat die in het nut van een Volkenbond als een soort internationale rechtsstaat was blijven geloven, die meende dat het politieke systeem van de VS minder afhankelijk moest worden van de grillen van één man, die links bleef maar ook anti-Moskou uit vrees voor wat de Sovjet-Unie andere staten zou kunnen aandoen – een man met een vooruitziende blik dus. Hij was zelfs nog een tijdje informeel adviseur van toenmalig vicepresident Richard Nixon. Hij leefde als een welgestelde levensgenieter die samen met zijn vrouw in het interbellum voor Amerikanen en andere expats in Parijs vrolijke bijeenkomsten organiseerde, toen de Franse hoofdstad nog weinig “day & night clubs” van het Amerikaanse type kende. Hij was iemand die, in tegenstelling tot Wilson, vrouwelijke professionals wist te waarderen, die hem dan ook in zijn carrière vooruit hielpen. Geen wonder dat er al eerder biografieën van hem verschenen, hij is als mens, denker en expert buitenlandse zaken mijns inziens interessanter dan Henry Kissinger.
Conclusies
Het onvermijdelijke hoofdstuk Analyzing Wilson vind ik niet zo geslaagd maar dat ligt aan mij. Anders dan Freud-adept Patrick Weil beleef ik de meeste psychoanalytische theoretische concepten zoals het Oedipuscomplex als een hinderlijke omweg om mensen te begrijpen of hun gedrag te beschrijven, ook ingeval van Wilson. Gelukkig knoopt de tekst ook aan bij meer eigentijdse begrippen.
Het laatste hoofdstuk is een discussie over hoe ver de verantwoordelijkheid van Wilson voor de tragedies van 1919 en daarna reikte, dat was Weil wel aan zichzelf verplicht. Weil acht die “aanzienlijk” en hij meent dat dit niet alleen voer voor biografen en andere historici is.
“Freud and Bullitt wanted to warn their readers and all people that history and the fate of humanity are not only the products of ideas or structures or the hard material facts. Rather, they are also the consequences of individual action. Dictators are easy to read. Democratic leaders are more difficult to decipher. However, they can be just as unbalanced as dictators and can play a truly destructive role in our history. Today the question posed by Freud and Bullitt is as acute as it has ever been. By what means shall democracies prevent those who cannot be trusted with power from obtaining it—and using it to the detriment of their constituents, the wider world order, and democracy itself? The time has come to reopen this conversation.”
The Madman in the White House – Sigmund Freud, Ambassador Bullitt, and the lost psychobiography of Woodrow Wilson
Patrick Weil
Harvard University Press
ISBN 978-0-674-29161-4
Verschenen in oktober 2023
Bestelinformatie
Bestel als hardcover bij bol.com (€ 23,99)Bestel als e-book bijbol.com ( 23,99)
