Peter de Grote in Nederland. Poetins evenbeeld

Rond tsaar Peter de Grote zijn in de loop der tijd veel mythes geweven. Zo fabuleerde president Poetin dit jaar bij de 350^ste geboortedag van Peter de Grote dat Rusland met de vermaarde tsaar voorop nooit gebied heeft veroverd, maar alleen heeft teruggenomen wat al Russisch was. Heel wat onschuldiger zijn de mythische verhalen die de ronde doen over het bezoek van de tsaar aan Zaandam. Die worden vakkundig door Rob Hartmans ontrafeld in zijn vlot geschreven De Tsaar in Zaandam.

Volgens de overlevering was het de bedoeling dat de nog jonge tsaar in 1697 incognito een tijd in Zaandam zou verblijven om daar de benodigde kennis en vaardigheden van de Nederlandse scheepbouw op te doen. Maar al heel snel kwam hij erachter dat het type schepen dat langs de oevers van de Zaan werd gebouwd, hem weinig interesseerde. Bovendien werd hij in het kleine dorp voortdurend lastiggevallen door een nieuwsgierige menigte. Daarom stak hij reeds na acht dagen het IJ over en ging hij vier maanden op een VOC-werf in Amsterdam werken. Daar werden grote en veel steviger oorlogsschepen gebouwd die hij van meer waarde achtte voor de opbouw van een Russische vloot.

Verlangen naar eenvoud en moderniteit

Waarom had hij dan in eerste instantie voor Zaandam gekozen? En hoe is het mogelijk dat dit korte verblijf zo vermaard is geworden? Waar houden de feiten op en begint de mythe? Om deze vragen te beantwoorden geeft Hartmans eerst een biografische schets van Peter de Grote tot aan diens eerste bezoek aan de Republiek. Volgens Hartmans verklaren een aantal traumatische ervaringen aan het Russische hof de voorliefde van Peter voor het Nederland van de zeventiende eeuw, dat hij kende uit de verhalen van enkele Hollandse kooplui en ambachtslieden in zijn omgeving. Voor hem was ons land een toonbeeld van eenvoud en moderniteit. De intriges en meedogenloze machtsstrijd om de troon brachten zijn moeder ertoe om met hem buiten Moskou te gaan wonen, waar de praktisch ingestelde en nieuwsgierige tiener Peter zich kon uitleven met soldaatje spelen. Het liefst bracht hij zijn tijd door aan het meer van Pereslavl, meer dan 120 kilometer van Moskou verwijderd. Hij kon er enthousiast meewerken aan de bouw van allerlei bootjes en hij leerde er varen en navigeren. Daar waren in 1691 een twintigtal scheepstimmerlieden uit Zaandam naartoe gehaald, waar Peter veel tijd mee doorbracht.

Kennis van scheepvaart en scheepbouw

Toen hij uiteindelijk in 1696 alleenheerser van Rusland werd, erfde hij een gigantisch rijk dat maar één zeehaven had: Archangelsk, dat maar een beperkte tijd ijsvrij was. Daar wilde de eerzuchtige Peter iets aan doen. Daarom veroverde hij eerst in het zuiden de stad Azov aan de monding van de Don, die via een zeestraat in verbinding stond met de Zwarte Zee. In die stad begon hij met de bouw van een vloot, waarvoor 20.000 dwangarbeiders uit de Oekraïne werden gehaald. Voor zijn project spaarde hij ook de, door hem verachte, Russische adel niet. Hij verordonneerde dat tientallen zonen uit voorname Moskouse families naar West-Europa moesten om opgeleid te worden in zeevaart, navigatie en scheepsbouw. Maar hij besloot ook zelf te gaan. Hij vertrok in 1697 met een grote diplomatieke delegatie met een tweeledig doel: de versterking van het bondgenootschap tegen de Turken en een bezoek aan Engeland en de Republiek om zijn kennis van de scheepvaart en scheepsbouw te vergroten. Voor dat bezoek nam hij onderweg afscheid van de bonte delegatie om met een klein gezelschap naar de Republiek te gaan. Eerste bestemming was Zaandam, omdat hij daar al mensen kende.

Waarom de Zaanstreek?

De keuze voor de Zaanstreek was op zich niet heel erg gek, omdat Zaandam al lange tijd bekend stond als een internationaal vermaard centrum voor scheepsbouw. Uitvoerig legt Hartmans uit, zelf afkomstig uit de Zaanstreek, hoe de scheepsbouw aan de Zaan tot zo’n grote bloei had weten te komen. Toen tsaar Peter op zaterdag 18 augustus 1697 met een scheepje bij Zaandam de Voorzaan opvoer, verkeerden de scheepsbouw en de overige nijverheid met de vele windmolens op hun hoogtepunt. In tegenstelling tot de zware oorlogsschepen en de boten die voor de VOC op de Oost voeren, werd de Zaanse scheepsbouw gekenmerkt door massaproductie van relatief goedkope en eenvoudige schepen. De oorlogsbodems en VOC-schepen werden in Amsterdam van kostbaarder hout gebouwd. Zij moesten ook sterker zijn om kanonnen te vervoeren en veel langere afstanden te varen. Daarom is het niet zo vreemd dat Peter al snel inging op de uitnodiging van de Amsterdamse burgemeester Nicolaas Witsen, bewindvoerder van de VOC, om zijn verblijf in de Republiek daar voor te zetten.

Het hutje van Peter de Grote

Over zijn ultrakorte verblijf in Zaandam bestaan maar weinig betrouwbare historische bronnen. Een daarvan, die van een stoffenhandelaar uit Zaandam, is nog het meest bruikbaar, andere bronnen zijn klein of bestaan uit aangedikte verhalen. Uit die schaarse bronnen blijkt dat hij al op de tweede dag lastiggevallen werd door opdringerige Zaankanters. Ook uitnodigingen van voorname Zaandammers sloeg hij af, omdat hij geen zin had in allerlei ceremonieel gedoe. Wel bezocht hij familieleden van Zaankanters die in Rusland werkten of gewerkt hadden. Om te ontkomen aan alle plichtplegingen die bij een officieel bezoek van een regerend vorst hoorden, huurde hij een zeer klein huisje aan het al even onbetekenend Krimpenburg (nu het Krimp). De keuze van die locatie betekende de bron van veel mythevorming rond zijn persoon.

Naast een bekende toeristische attractie, waar Zaandam deels zijn identiteit aan ontleent, groeide het nederige huisje – in een beroemde negentiende-eeuwse reisgids als ‘hutje’ omschreven – uit tot mythische proporties in de verhalen over de tsaar. Voor bekende verlichtingsfilosofen, zoals Voltaire en Diderot, was het verhaal van de tsaar in het eenvoudige huisje een prachtige illustratie van de kracht van de rede. De machtige vorst zou gekozen hebben voor rationalisme en praktische oplossingen in plaats van de tradities van het achterlijke, barbaarse Rusland. De latere Romantici gooiden er nog een schepje bovenop met toneelstukken en opera’s over de timmerende tsaar. Hij was voor hen het toonbeeld van authenticiteit, een man die met zijn voorliefde voor handenarbeid heel dicht bij het ‘echte’ leven stond.

Meedogenloze tsaar

De Tsaar in Zaandam gaat ook uitvoerig in op Peters verdere verblijf in de Republiek en terugkeer naar Rusland. Terug in Moskou liet hij zien dat onder zijn ‘eenvoud’ wel degelijk een meedogenloze tsaar school die meer weg had van Iwan de Verschrikkelijke dan van een westers monarch als Willem III. Ook de wijze waarop hij zijn land verder wilde moderniseren liet zien dat hij de vooruitstrevende ideeën die hij in het Westen had opgedaan, met nietsontziende wreedheid wilde doorvoeren. Voorbeelden daarvan waren zijn bloedige afrekening met zijn adellijke tegenstanders en het megalomane project om in een ongezond moerasgebied aan de Oostzee Sint-Petersburg uit de grond te stampen.

Nostalgie

Het handzame boek sluit af met wat de komst van tsaar Peter betekend heeft voor Zaandam. Daarin toont Hartmans zich heel scherp. Wanneer de hedendaagse werkelijkheid minder fraai en roemrijk is, zo schrijft hij, wordt het aantrekkelijk om vol nostalgie naar het verleden te kijken. Dat was zeker het geval in de negentiende eeuw. Vol trots wezen historici en letterkundigen in die tijd van opkomend nationalisme op het feit dat de stichter van het moderne Rusland, dat inmiddels een geduchte grootmacht was, hier veel van zijn kennis en ideeën had opgedaan. Steeds als een beroemdheid naar het huisje kwam kijken, was men dolenthousiast, of het nu Napoleon of veel later Poetin was. Zo siert een foto van een breed glimlachende Willem-Alexander met Poetin het boekje. In 2005, toen deze foto werd gemaakt, was nog niet heel erg duidelijk wat de voormalige KGB-agent, die zich graag als rechtmatige opvolger van Peter de Grote profileert, allemaal van plan was.

Nu wil men in Zaandam weinig weten van dat hoge Russische bezoek en ziet men af van een herdenking van het feit dat de tsaar 325 jaar geleden voet aan wal zette in Zaandam. Enigszins begrijpelijk gezien de oorlog in Oekraïne, maar Hartmans heeft gelijk als hij schrijft: ‘Geschiedschrijving, het kritisch kijken naar het verleden, kan een tegenwicht bieden tegen ongezonde nostalgie en agressief nationalisme.’ Dat doet hij zeker met zijn De Tsaar in Zaandam, dat men in één ruk uitleest.

De tsaar in Zaandam. De reizen van Peter de Grote naar Nederland
Rob Hartmans
Omniboek
ISBN 9789401918824
Verschenen in augustus 2022

Bestelinformatie