We moeten het even over Poetin hebben

Het zal iedere oplettende Nederlandse krantenlezer zijn opgevallen: Vladimir Poetin (1952) mag dan dit jaar zeventig worden, de Rusland-deskundigen kennen weinig harde feiten over zijn mentale, psychische gesteldheid, zijn persoonlijkheid, het karakter van deze bijna-bejaarde. Ze weten weinig van eventuele gekoesterde jubelmomenten uit zijn jeugd of juist doorwerkende jeugdtrauma’s, en ze kennen alleen wat anekdotische details over zijn vader en moeder die hij zelf heeft verstrekt in interviews. Ze weten vrijwel niets over zijn seksleven (behalve dat hij soms enorm grove seksistische grappen maakt), bijna niets over zijn eerste huwelijk met Ljoedmila en zijn relatie met zijn dochters uit dit huwelijk, Masha en Katja. Is hij gestoord? Een narcist als Donald Trump? Een sociopaat of psychopaat? Paranoïde zoals bijna alle dictators? Slachtoffer van beginnende Alzheimer of dementie? Geboren als social misfit?

Mama

Poetin heeft alle trekken van een moederszoontje, een jongetje dat opgroeit zonder vader, of met een vader die meestentijds afwezig is en dan noodgedwongen zijn moeder (of tante, grootmoeder) als rolmodel neemt. Een hele reeks dictators en oorlogsmisdadigers zijn zo opgegroeid en werden mislukte mannen: Hitler, Göring, Napoleon, Karadzic, Saddam Hussein. Maar wie waren Poetins vader en moeder?

Pijnlijk detail: twee journalisten lieten het leven, Artyom Borovik en Antonio Russo, de een door een dubieuze vliegtuigcrash, de ander door moord, terwijl ze bezig waren met onderzoek naar Poetins leven, inclusief het verhaal van een vrouw die beweerde de werkelijke moeder van Poetin te zijn. Maar Poetin of Poetins getrouwen hadden echt wel andere redenen om hen om zeep te helpen (zie wikipedia English), zoals mediamacht en wel erg kritische berichtgeving over de Tsjetsjeense oorlogen. Dus hoe belangrijk was dat verhaal nou helemaal over zijn zogenaamd ware moeder ‘Vera Putina’ waarover ook onze filmmaker Ineke Smits een documentaire maakte? Het is wellicht gênant voor een echte Rus als Poetin om toch ook Georgisch dna te hebben, maar veel belangrijker lijkt me, dat als Vera de echte mama van Poetin zou blijken te zijn, en niet ene fabrieksarbeidster Maria Ivanovna, de president van Rusland vooral ontmaskerd zou worden als een zielige leugenaar. Er bestaat blijkbaar maar één foto van Poetin als jongetje met zijn moeder Maria – die best gefotoshopt kan zijn.

Echte KGB-man

Welke biografie van Poetin van de hand van niet-Russische deskundigen je ook leest, het gaat altijd meer over zijn vrienden (de mannen op topposities in het regeringsapparaat, de Russische kleptocratie, de oligarchen, de Russische Vory-mafia), over zijn 19e-eeuwse ideeën over Rusland als een aparte beschaving en wereldrijk (waartoe eerst en vooral Oekraïne weer zou moeten behoren), zijn vaste overtuiging dat het Westen niet wilde dat de Sovjet-Unie en vervolgens Rusland na 1991 een economisch succesverhaal zou worden (daar ging zijn master-scriptie over als student rechten). Naast de analyse van zijn ideeën en overtuigingen, besteedt elke biograaf veel aandacht aan de opvoeding die Poetin tijdens de Koude Oorlog (1948-1990) genoot, eerst bij de geheime dienst KGB en daarna onder de geïmplodeerde Sovjet-Unie en in opvolgerstaat Rusland bij de FSB. Zeker is dat deze praktische ervaring hem inspireert bij zijn methoden van desinformatie (al zo oud als de voorloper van de KGB, de NKVD), het scheppen van kantelmomenten (zoals de Russische varianten op 9/11), de repressie van de oppositie, de organisatie van unfree and unfair elections.

Aangeboren gemeenheid

In een van de meest recente biografieën van Poetin, van Rusland-expert Mark Galeotti, uit 2019, in Nederlandse vertaling verschenen onder de titel We moeten het even over Poetin hebben, haalt de auteur die Russisch spreekt en lange tijd in Rusland heeft gewoond, alles uit de kast wat hij maar heeft weten te beluisteren, tijdens ontmoetingen, interviews en dure diners, over Poetin als mens, als politicus, als man, als ex-kind.
De titel verwijst onmiskenbaar naar de film van regisseur Lynne Ramsay, We need to talk about Kevin (2011). Voor wie deze met vele prijzen bekroonde film niet kent en ook niet de roman van Lionel Shriver waarop het script is gebaseerd, dit is in het kort het thema: onze (christelijke) cultuur, onze (psychoanalytische/neurologische) wetenschap, onze (helpt-elkander) samenleving geloven niet dat mensen slecht, gemeen, wreed geboren worden. Maar in de roman en film bestaan er van die mensen, zoals Kevin, die vanaf baby eigenlijk al probeert het leven van vooral zijn moeder tot een hel te maken. De vader kijkt weg, hij ontkent wat zijn vrouw ziet en ervaart.

Uiteraard wil Galeotti niet bewijzen dat Poetin als een slecht mens is geboren, maar hij vond in 2019 dat de wereld niet moest wegkijken, niet had moeten wegkijken. Vanaf zijn eerste maanden als premier in 1999 heeft Poetin niet gedeugd en dat vinden eigenlijk al zijn serieuze biografen. Masha Gessen bijvoorbeeld suggereert in The Man Without A Face. The Unlikely Rise of Vladimir Putin dat hij in 1999 achter de reeks bomaanslagen met honderden burgerdoden zat om voor zichzelf de weg te effenen om president te worden in de verkiezingen van maart 2000. Tsjetsjeense terroristen kregen er de schuld van, veel Russen wilden een sterke man, het Russische leger werd geautoriseerd om oorlog te gaan voeren in de deelrepubliek Tsjetsjenië. Poetin hield toen een van zijn eerste toespraken op televisie. Gessen:

“We will hunt them down,” he said of the terrorists. “Wherever we find them, we will destroy them. Even if we find them in the toilet. We will rub them out in the outhouse.” Putin… was not promising to bring the terrorists to justice. Nor was he expressing compassion for the hundreds of victims of the explosions. This was the language of a leader who was planning to rule with his fist. These sorts of vulgar statements, often spiced with below-the-belt humor, would become Putin’s signature oratorical device. His popularity began to soar.

Poetins wereld volgens Galeotti – met toch wat psychologie

Poetins keuzes zijn vaak onvoorspelbaar:

“ Poetin is, zowel op het gebied van geopolitiek als dat van judo, een opportunist… Hij vertrouwt op zijn vermogen ieder voordeel aan te grijpen in plaats van zich op een zorgvuldige strategie te verlaten… Een poging op basis van Poetins karakter te voorspellen welke [politieke] ideeën het zullen winnen, is volledig futiel. Poetins staat reageert in het algemeen op toevallige mogelijkheden.”

Zoals alle dictators is hij een goed-weer-politicus:

“Hij … geeft zelden directe opdrachten, maar omschrijft brede doelstellingen en laat doorschemeren wat hij graag zou zien gebeuren… Zoals een vroegere Russische spion me vertelde hebben de inlichtingendiensten geleerd dat ‘je niet met slecht nieuws aankomt aan de tafel van de tsaar’. Ze concurreren … alle met elkaar om Poetin datgene te vertellen wat hij volgens hen wil horen, om zijn vooroordelen te bevestigen en hem te verzekeren dat alles goed gaat… Bovendien is er sprake van een vicieuze cirkel van steeds verdergaande beweringen en complottheorieën aangezien de verschillende diensten met steeds krankzinniger aantijgingen om de aandacht van de baas concurreren.”

Ook onontkoombaar: de kring van mensen die hij kent wordt steeds kleiner:

“… de enige mannen die hij kent zijn steeds vaker zijn beveiligers, chauffeurs, adjudanten en parapludragers. [Die] moeten schipperen tussen de noodzaak toe te geven aan de voorliefde van hun baas voor machotheater (duiken naar archeologische resten voor de Griekse kust, verdoven van een Siberische tijger, ritjes maken met een motorbende, in de ring stappen voor een hoog oplopend spelletje ijshockey) en de massale onzichtbare voorbereidingen en choreografie die ervoor moet zorgen dat niets ook maar het geringste gevaar kan vormen voor ‘Het Lichaam’, zoals hij onder zijn intimi bekendstaat.”

Zoals meer biografen schrijven: Poetin is een man met vele maskers, een man van poses, een acteur.

“Voor het buitenland poseert hij als alles op het spel zettende avonturier, een kwajongen met wie je niet overhoop moet komen te liggen omdat hij zo onvoorspelbaar en vastbesloten is. In de praktijk is hij echter behoedzaam en afkerig van risico. Hij speelt alleen graag de excentriekeling als hij denkt dat hij de uitslag kan voorspellen… Omdat Poetin duidelijkheid wil, wil hij veilige keuzen en gegarandeerde successen, en als hij die niet krijgt… dan doet die man een zet die kenmerkend voor hem is: hij verstopt zich.”

Bijvoorbeeld in de aanloop naar wat de derde Tsjetsjeense smerige oorlog had kunnen worden, verdween Poetin twee weken uit zicht:

“Er deden talloze geruchten de ronde: er was een coup gepleegd, Poetin was ziek, hij was dood, hij was ervandoor naar Zwitserland ter gelegenheid van de geboorte van zijn liefdesbaby… Als het tijd is voor harde beslissingen heeft Poetin de neiging zijn kop in het zand te steken.”

Galeotti concludeert dat Poetin ‘steeds verder verwijderd raakt van de regering en zijn eigen land… In de eerste jaren reisde hij veel en bracht dikwijls onaangekondigd een bezoek aan een fabriek hier, een stad daar.’ Die tijd is voorbij. Nu gaat hij alleen naar het Kremlin als het moet, liever ontvangt hij mensen in zijn paleis bij Moskou. De jaarlijkse ‘Directe Lijn’-marathonzittingen op de televisie, waar de president urenlang telefonische vragen van kijkers of geselecteerde gasten beantwoordde, zijn afgeschaft. Vroeger kon hij en public kwaad worden, een incompetente ambtenaar met een dossiermap in het gezicht slaan. Niet meer.

Poetin is na ruim twintig jaar het regeren moe, suggereert Galeotti, ook gezien alle ‘onhandelbare’ problemen op zijn bord. Een tolk van Poetins staf zei jaren geleden al:

‘Hij ziet er emotieloos uit, alsof niets hem werkelijk raakt, alsof hij zich nauwelijks bewust is wat er om hem heen gebeurt. Alsof hij weinig aandacht aan deze mensen besteedt. Alsof hij versleten is.’

Poetin respecteerde ooit zogenaamd zijn vijanden. In een interview zei hij: ‘Vijanden staan recht tegenover je, je bent met ze in oorlog, dan sluit je een wapenstilstand met ze en is alles duidelijk. Een verrader moet vernietigd worden, verpletterd.’ Hij voegde er tegenover de journalist aan toe: ‘Weet je, Alexej, jij bent geen verrader. Je bent een vijand.’ Dat was in 2001. Tegenwoordig worden denkbeeldige Oekraïense ‘nazi’s’, honderden journalisten en elke oppositie verpletterd.

Galeotti vervolgt:

‘Als je de onuitgesproken regels volgt heb je niets te duchten. Pas als je ze overtreedt verander je van een vijand in een verrader. Poetin is een vergevensgezinde autocraat. Hij wil je niet vermoorden, tenzij je hem ertoe dwingt.’

We moeten het even over Poetin hebben
Mark Galeotti
Uitgeverij Prometheus
ISBN paperback 9789044642322
ISBN E-book 9789044642339
Verschenen in 2019. Herdruk 8 maart 2022

Bestelinformatie