Vera Gran, geboren als Weronika Grynberg op 20 april 1916, veroverde in de jaren dertig de harten van het Poolse publiek met haar tango’s en chansons. Ze trad op in het Cafe Paradis in Warschau en voor de radio, veelal begeleid door Wladyslaw Szpilman, ‘the pianist‘ van Roman Polanski. Tijdens de bezetting viel ze in ongenade. Ze zou met de Duitsers collaboreren, een gerucht dat volgens eigen zeggen louter gebaseerd was op een enkele knieval die ze voor de bezetter maakte. Vera Gran zong voor de Wehrmacht, op uitnodiging van ene Szymonowicz, die in het getto bekend stond als handlanger van de Gestapo. Haar moeder en zuster kwamen om in Treblinka, zoals de meeste joden van Warschau. Vera Gran overleefde de oorlog aan de ‘Arische’ kant van het getto, ondergedoken in de praktijk van haar man, een huisarts. Aan het einde van de oorlog vluchtte ze uit Warschau, bevreesd voor de wraak van het Poolse verzet. In 1947 moest zij zich voor een zuiveringscommissie alsnog verantwoorden voor haar houding tijdens de bezetting, maar die vond weinig bewijzen voor het vermeende verraad.
In 2003 spoorde de Poolse journaliste Agata Tuszynska haar op in een Parijse benedenwoning. Ze trof een verwarde, paranoïde vrouw aan, die van haar woonkamer een mausoleum van vergane glorie had gemaakt. Aan de muur hingen vergeelde krantenberichten, concertfoto’s, gedroogde boeketten. Onder het kussen bewaarde ze een mes, hamer en schroevendraaier. Voor het geval dat. Tuszynska, grootgebracht in de school van Ryszard Kapuściński en zijn literaire reportage, beschrijft in haar biografie in detail de troosteloosheid van het dagelijkse bestaan van Vera Gran en de wrok die ze tegen haar voormalige aanklagers koestert. Met name Wladyslaw Szpilman moet het ontgelden, hij legde in 1947 belastende verklaringen over haar af. Het heroïsche beeld van de enige overlevende van het getto van Warschau contrasteert met dat van de gevallen diva, die haar ziel aan de duivel verkocht. Een leugenachtig beeld, volgens Tuszynska.
De Poolse uitgeverij van de biografie, Wydawnictwo Literackie, pakte groots uit met de slogan dat Tuszynska de andere kant van het verhaal van de pianist liet zien. Vera Gran beschuldigt Szpilman ervan een handlanger van de bezetter te zijn geweest. Hij zou als lid van de Joodse politie op niet al te zachtzinnige wijze de deportaties van het getto van Warschau naar het vernietingskamp in Treblinka hebben begeleid. Ze herinnert zich vooral de handen, ‘the same hands she saw each night on the piano keyboard, pushing other Jews onto the transport that would take them to the camps and to their death.’
Andrzej Szpilman, zoon van Wladyslaw Szpilman, liet het er niet bij zitten. Op zijn website ter nagedachtenis van zijn vader maakt hij korte metten met de tendentieuze onjuistheden in het boek. Zo zou Szpilman, als hoofd van de Poolse radio, Vera Gran het werken na de oorlog onmogelijk hebben gemaakt. Het tegendeel is waar, Gran en Szpilman werkten tot aan haar emigratie naar Israel in 1950 intensief samen en traden in 1965 nog gezamenlijk op in Warschau. Gran zou in haar memoires, uitgegeven in eigen beheer in 1980, Szpillman reeds ontmaskerd hebben als collaborateur. Die aantijgingen ontbreken juist in dat geschrift. Vera Gran leed de laatste jaren van haar leven aan Alzheimer. De schemering van haar geest zou al zijn ingezet tijdens het tijdstip van het interview. Volgens Agata Tuszynska kunnen we een wijze les trekken uit de biografie van Vera Gran. ‘We are all collaborators. On a more or less grand scale, for a day or a lifetime.’ Wat heet.
Vera Gran. The accused is onlangs in de Verenigde Staten verschenen en laaiend enthousiast ontvangen door onder andere Los Angeles Review of Books en New York Journal of Books. De Bezige Bij bracht in 2011 een vertaling uit.
Vera Gran. The Accused.
Agata Tuszynska
Uitgeverij Knopf Publishing Group
ISBN 9780307269126
Verschenen februari 2013
Bestelinformatie
Bestel hier als hardcover bij bol.com (€ 24, 99)
Bestel hier de Nederlandse vertaling als paperback bij bol.com (€ 19,90)
