Russia in Four Criminals. Een toch wel ook hoopgevende Russische onderwereld

De vier Russen van biograaf Federico Varese (1965) vormen wat je noemt een zeer gevarieerd gezelschap. Eén was zijn hele leven een gezworen vijand van de staat: Vyacheslav Ivankov, zo’n veertig jaar lang godfather van een speciaal soort Russische maffia, anti-Poetin maar uitgeleverd aan Moskou door de Amerikaanse justitie. Een kleine drugskoerier, Sergei Savalev, werd staatsvijand door zo’n duizend video’s van verkrachting van Russische mannelijke gevangenen in de openbaarheid te brengen en leeft nu ondergedoken in Frankrijk. Eén crimineel behoorde tot de club van oligarchen die zich uitsloofden om Boris Yeltsin en Vladimir Poetin aan de macht te brengen, maar moest later het land ontvluchten: Boris Berezovsky. Bijna failliet zou hij in 2013 ergens op het Engelse platteland door vermoedelijk zelfmoord aan zijn einde komen. De laatste van de vier heeft Poetins regime en de halve wereld voorzien van de organisatiemodellen voor diverse vormen van cybercriminaliteit en was de uitvinder van het beruchte Gozi-virus: Nikita Kuzmin.

Leertijd bij De Mongool

Onlangs betitelde PvdA-voorman Frans Timmermans tijdens een talkshow het regime van de Russische president als een “maffia”. Ik denk dat criminoloog Federico Varese het hiermee oneens zou zijn geweest. Weliswaar begaan Poetin en de zijnen vele misdaden, gebruiken ze criminele methoden, schenden ze de Conventies van Genève bij de vleet, en schakelen ze in Duitsland tegenwoordig blijkbaar criminelen in voor sabotageacties, maar hun organisatie is de staat, niet iets buiten de politieke orde.

Vyacheslav Ivankov werd wél leider van het soort maffia dat naast een staatsapparaat opereert, de vory v zakone, de “dieven van eer”, waarover intussen al de nodige boeken zijn verschenen. Zijn carrière verliep niet helemaal over rozen. Geboren in 1940 groeide hij op in het Rusland van Stalin waarin grote waardering bestond voor het circus. Ivankov ging naar de staatscircusschool maar moest ook zijn zieke moeder en het gezin financieel ondersteunen, want zijn alcoholistische vader had vrouw en kinderen al vroeg in de steek gelaten. Door een val van een trapeze kreeg hij een zware hersenschudding en kon zijn gedroomde loopbaan niet voortzetten. Omdat hij later ook nog gewond raakte bij een ernstig auto-ongeluk, is wel gesuggereerd dat hij mentaal niet in orde was.

Hoe dan ook, hij werd nooit een grote naam in het circus. Nadat hij in 1960 was getrouwd en twee kinderen had verwekt, werd hij dief en zakkenroller van beroep. Voor het eerst gearresteerd in 1965, wist hij de bajes te ontlopen, dankzij een officiële verklaring dat hij schizofreen was – dat soort diagnoses waren in die tijd gewoon te koop. Na verblijf in een psychiatrische instelling pakte hij zijn oude beroep weer op. Ergens eind jaren 60 sloot hij zich aan bij een dievenbende van zo’n dertig leden, onder leiding van een extreem gewelddadige man, Gennady Korkov, bijgenaamd ‘de Mongool’. Zijn bende perste corrupte hoge ambtenaren af alsmede handelaren op de zwarte markt, twee categorieën die per definitie geen beroep op bescherming door de Sovjetstaat konden doen. Ivankov kreeg vanwege zijn uiterlijk het koosnaampje Yaponchik, de Kleine Japanner. Hij zou de enige zijn die ontkwam aan arrestatie toen de bende in 1972 werd opgerold.

Innovatie

Ivankov ging aanvankelijk door met afpersingspraktijken maar introduceerde een cruciale vernieuwing:

“He told his men to stop robbing wealthy speculators. Instead, it was much more profitable to offer them protection. If businesspeople were robbed, Ivankov’s men would mobilize to recover the goods; if they owed a debt, Ivankov’s men would collect it… the gang was thus a proto-mafia, providing criminal protection to wealthy and powerful individuals who could not use legal avenues to assert their demands.”

Hier is de biograaf, van oorsprong Italiaan, op bekend terrein. Want zo is de Siciliaanse maffia ooit ook begonnen eind 19e eeuw, toen Sicilianen amper een beroep konden doen op justitie vanuit Rome en er nogal wat werkloze soldaten voor gewapende “bescherming” konden zorgen (zoals ook in de Sovjet-Unie na de terugtrekking van het leger uit Afghanistan in 1989).

Ivankovs vernieuwing bleek een succes in diverse steden, “van Riga tot Kazan en Sverdlovsk”. In 1974 belandde hij in de gevangenis vanwege betrokkenheid bij een voor die tijd in de Sovjet-Unie ongehoorde gebeurtenis: een schietpartij tussen boeven op straat. Zo leerde hij de vory v zakone kennen, een broederschap van dieven met een eigen taal, moraal, regels en gewoonten, waaronder een absoluut verbod op werken voor of collaboreren met de staat en de verplichting geld te doneren aan een soort fonds. Excessieve zelfverrijking werd afgewezen. Ivankov zei hier zelf over: “Ik haat luxe. Ik heb geen rijkdom nodig, diamanten, privé-vliegtuigen, jachten en andere onzin. Ik leid een bijna Spartaans leven. Ik zal altijd alles hebben wat ik nodig heb.”

Onder Stalin werden de vory bijna uitgeroeid, want zoals in alle dictaturen duldde de opperste leider geen concurrentie (onder Mussolini dook de maffia ook onder). Bovendien raakten de vory verdeeld doordat sommige van hen best vrijgelaten wilde worden uit de goelag om voor het vaderland tegen de nazi’s te vechten (zoiets speelt nu weer, want er zijn vory die in Oekraïne willen vechten).

Fixer

Ondanks een VIP-advocaat belandde Ivankov in 1981 opnieuw in de gevangenis wegens afpersing van een postzegelverzamelaar. Hij was allesbehalve een modelgevangene maar ontpopte zich als bemiddelaar in conflicten tussen gedetineerden en als hun onderhandelaar met gevangenisdirecties. Hij zou tot 1996 hebben vastgezeten, als het Hooggerechtshof niet tijdens de implosie van de Sovjet-Unie in 1991 tot zijn vrijlating had besloten, officieel om gezondheidsredenen, maar in feite dankzij een petitie van bondgenoten van buiten de gevangenismuren.

Kort daarna trok hij naar de VS, waar hij “engaged in his favourite activity, ‘solving problems’, which meant recovering debts, retrieving stolen property, and more generally acting as the ultimate arbiter of informal or outright illegal deals. Russian entrepreneurs wanting to invest in the United States turned to the Little Japanese for advice and protection.” Hij werd wereldwijd zo bekend dat zijn kop op een dag de cover van Time sierde. Hij behoorde niet tot de Russen die begin jaren 80 als eersten cash betaalden voor een kantoor in de Trump Towers, maar hij had bij zijn latere arrestatie in 1996 wegens afpersingspraktijken en het aangaan van een schijnhuwelijk wel een agenda bij zich met de telefoonnummers van daar gevestigde Russen.

De negen jaar gevangenisstraf die hij kreeg, zat hij niet uit: in 2004 honoreerde de Amerikaanse justitie een uitleveringsverzoek van Moskou, voor een moord in 1992 waarbij Ivankov betrokken zou zijn geweest. De daarop volgende rechtszaak rammelde dusdanig, dat hij in 2005 werd vrijgesproken. Hij pakte in het nieuwe Rusland zijn oude werk weer op van vredestichter in het maffiauniversum en fixer voor ondernemers die de wet aan hun laars lapten.

Op 28 juli 2009 “something inconceivable happened”. Ivankov en twee lijfwachten werden na het verlaten van een Moskous restaurant onder vuur genomen door een sluipschutter. De boss of bosses overleefde het niet. Rond de tweehonderd Russische maffiabonzen legden op de dag van de wake een bloemenkrans bij Ivankovs van airconditioning en licht voorziene kist. Poetins repressie-apparaat liet zich niet zien. In 2017 kreeg zijn graf een groots standbeeld, compleet met een artistieke wand van stenen tralies.

In 2017 hadden vele vory zich gereorganiseerd in “de machtigste criminele organisatie die uit de as van de Sovjet-Unie zou verrijzen”, de Solntsevskaya bratva, de Broederschap van de Zon, een organisatie die zich onder meer had verspreid via fitness-centra. In een onderzoek van Fortune magazine in 2014 kwam deze organisatie als de grootste criminele club ter wereld uit de bus, met een jaarlijkse omzet van 8,5 miljard dollar, meer dan de Camorra of Ndrangheta in Italië en het Mexicaanse Sinaloa-kartel.

Vrienden van Bill Clinton

Het hoofdstuk over oligarch Boris Berezovsky (1946-2013) bevat voor de reguliere krantenlezer waarschijnlijk weinig nieuws, behalve enkele adembenemende details en anekdotes, zoals de in een archief opgespoorde tekst van het telefoontje waarin de voormalige Amerikaanse president Bill Clinton, blijkbaar totaal verkeerd voorgelicht, Jeltsin feliciteert met zijn ondemocratische aanval op het parlement in 1993 (de beschietingen kostten officieel 142 mensen het leven en vormden in de analyse van Varese het einde van het democratisch experiment in Rusland).

Het levensverhaal van Berezovsky is vooral een kritisch verhaal over de steun van de VS en andere landen (ook Nederland?) voor Boris Jeltsin, de beschermheer van de schandalig verlopen ‘privatisering’ van duizenden Russische staatsbedrijven. Deze werden vaak voor een habbekrats verkocht aan mensen die op hun beurt meestal alleen de inventaris doorverkochten en geen enkele ambitie hadden de werkgelegenheid van miljoenen Russen en de productie van essentiële producten te redden.

Russische Fiats

Na een “volkomen gelukkige jeugd in Sovjet-stijl” ging Berezovsky als zoon van een ingenieur ook braaf studeren. In de aanloop naar zijn carrière als criminele oligarch studeerde hij bosbouw, daarna wiskunde en speltheorie. Hij won prijzen voor zijn werk zoals de hoogst prestigieuze Lenin Prijs en werd ondanks zijn Joodse achtergrond, toen nog vaak een obstakel voor een academische carrière, medewerker van een universitair topinstituut dat zich bezighield met wetenschappelijke verbetering van het management van staatsbedrijven. Hij had daar rector kunnen worden, meent de biograaf, als hij na de ineenstorting van de Sovjet-Unie niet de kompaan van Jeltsin was geworden.

Die vriendschap begon onopvallend. Berezovsky bood Jeltsin in 1994 een vet auteurscontract aan voor publicatie van zijn memoires, ook in het Engels vertaald als The View from the Kremlin: The President’s Journal, over zijn eerste twee jaren als president (1992-1993). Berezovsky, beschermd door Tsjetsjeense gangsters die voor Ivankovs vory al een hoofdpijndossier waren geweest, was miljonair geworden met een frauduleuze handel in Russische Fiats, de Zhigulis. De strijd tussen bendes om de controle over de gigantische staatsautomobielfabriek die deze produceerde, Avtovaz, heeft volgens Varese rond de negenhonderd levens gekost in tien jaar en hij weet zeker dat het een hebberige Berezovsky niets kon schelen.

Af en toe spat de minachting die Varese voelt voor deze oligarch echt van de pagina’s. Een oom van Varese werkte in Rusland voor het Italiaanse financiële kwaliteitsdagblad Sole 24 Ore tijdens de oorlog om de Avtovaz (erg handig om zo’n oom te hebben als aankomend criminoloog). Deze wist een korte ontmoeting van zijn nieuwsgierige neef met Berezovsky in diens eigen luxe club te regelen. Varese stelde een vraag over de ontwikkeling van het kapitalisme in Rusland:

“He replied: ‘I was the first to create a market economy in this country, but here nothing is done without an understanding with the right people.’ He seemed convinced that he had played a fundamental role in the country’s progress, rather than being part of the legalized theft of the 1990s. I did not contradict him, but I noticed that the word he used to refer to the ‘understanding’ between the right people was ponyatiye – a word taken from the jargon of thieves in law <dieven van eer – red.>. I found that linguistic choice illuminating.”

Berezovsky stortte de opbrengsten van Jeltsins boek op een rekening van de president bij een bank in Londen, een van de favoriete hangplekken van de oligarchen. De rente over zo’n drie miljoen dollar werd maandelijks bij Jeltsin persoonlijk bezorgd. Berezovsky grapte publiekelijk dat hij de financier van Jeltsin was geworden.

Toen de presidentsverkiezingen van 1996 in aantocht waren , was er echter meer nodig voor de overwinning van Jeltsin. Velen geloofden dat hij niet zou winnen, er lag zelfs al een plan klaar voor een staatsreep. Maar dat bleek niet nodig:

“In 1996, the United States teamed up with Berezovsky and other oligarchs to influence the vote directly: secret loans, International Monetary Fund assistance with no questions asked, electoral strategists, and a visit by Clinton during the campaign were all deployed. TV stations such as ORT (owned by Berezovsky) and NTV (owned by another oligarch) were enlisted in the effort.”

Protegé

Vier jaar later vinden we Berezovsky, “de meest ambitieuze van alle oligarchen”, in het centrum van alle complotten die Poetin het presidentschap bezorgden. Maar “his fortune took a turn for the worse when Putin, whom he believed to be his protégé, decided to free himself from the influence of the oligarchs”. Poetin had ook de miljarden nodig die de heren via hun aandelen in vooral de olie- en gasindustrie weg sluisden. Hij beschuldigde hen van belastingontduiking, fraude en ander wangedrag en liet een man als Michail Chodorkovsky, ceo van het oliebedrijf Yukos, jarenlang opsluiten.

In augustus 2012 verloor Berezovsky een rechtszaak tegen Roman Abramovitsj, zijn voormalige partner in de oliemaatschappij Sibneft. Berezovsky woonde inmiddels in Engeland om aan vervolging in Rusland te ontkomen. Hij was een van de grootste criticasters van het regime geworden, zocht voortdurend de spotlights in Londen, maar ontbeerde zelfs daar elke geloofwaardigheid, schrijft Varese.

Dit moet ik als fan van romancier John le Carré even vertellen: na Berezovsky’s dood of zelfmoord in 2013 wist Varese, inmiddels hoogleraar criminologie in Oxford, een vertrouwelijke bijeenkomst te regelen met de politie-inspecteur die de leiding had over het onderzoek. Bij het get-together in de universiteit waren enkele andere fellows aanwezig – en de schrijver John le Carré, die bevriend was geraakt met Varese toen hij een tijdje zijn onderzoeksassistent was. “The writer had the opportunity to express his opinions on the role of intelligence services in the contemporary world, views that shall remain confidential but, alas, were not flattering.” Le Carré was vol lof over Varese’s laatste boek, Mafias on the move, dat onderzoekt waarom het maffioso’s soms wel en soms niet lukt om hun werkterrein uit te breiden naar andere landen. Uit Ivankovs carrière in de VS en Trumps zakenrelaties met Russen kunnen we afleiden dat al het gesnuffel van zelfs de grootste inlichtingendiensten ter wereld soms wel erg grote blinde vlekken vertoont.

Bodycams

Het volgende hoofdstuk is meer een verhaal over Russische gevangenissen dan een biografie van Sergei Savalev, die als jongeman in 2013 de pech had gearresteerd te worden toen hij onderweg was met een pakketje illegale drugs. Het was waarschijnlijk een opzetje van de politie om hun lokale agenten in het zonnetje te zetten, maar voor Savalev eindigde het met zeven jaar gevangenisstraf. Wat in Rusland de zin is van zulke lange gevangenisstraffen voor kleine vergrijpen wordt ook na dit boek niet helemaal duidelijk. Zeker is wel dat de huidige goelag onderdeel is van de staatsterreur en de afschrikking van tegenstanders maar moet je daarvoor werkelijk zo veel mensen zo lang opsluiten? Rusland telt rond de 1200 gevangenissen die de staat per jaar zo’n vier miljard euro kostten.

Savalev, nu een dertiger, kreeg in een gevangenisziekenhuis annex martelcentrum als computernerd de taak om opnames van verkrachtingen van de bodycams van cipiers te downloaden en daarna te vernietigen of door te sturen naar andere kantoren (voor doorverkoop aan de porno-industrie?). De verkrachtingen met behulp van knuppels en wat niet al werden goed voorbereid. Een van de onmiddellijke gevolgen voor de gedetineerden was dat ze tot de klasse van de “onaanraakbaren” gingen behoren, die zich niet onder de rest van de gevangenen mochten mengen en ingezet werden voor het vieze werk zoals latrines schoonmaken.

Toen hij na verloop van tijd, heel veel tijd, merkte dat de cipiers hem vertrouwden, besloot hij de opnames te gaan kopiëren. Het werden er in twee jaar duizenden, twee terabytes aan data. “Waar haalde je de kracht vandaan,” vroeg Varese. “Ik weet het niet, ik deed het gewoon,” antwoordde Savalev. “Het belangrijkste was dat ik een plan moest hebben. Om dit te doen, moest ik de files versleutelen. Het was moeilijk voor mij om kalm te blijven, de stress was enorm, maar uiteindelijk is het mij gelukt.”

Al vanuit Wit-Rusland waar hij vandaan kwam, begon hij na zijn vrijlating in 2020 de eerste video’s naar een Youtube-kanaal van een Russische ngo in Biarritz te sturen: Gulagu.net, opgezet en geleid door de Russische mensenrechtenactivist Vladimir Osetsjkin. Na enig checken besloot men bij de ngo dat de video’s echt waren. Het duurde enkele maanden voordat Savalev begreep dat de autoriteiten zijn naam als leverancier van de beelden hadden achterhaald en dat hij moest maken dat hij wegkwam. Zijn vlucht via Turkije en Tunesië was riskant. In oktober 2021 kwam hij in Frankrijk aan en deed hij een beroep op politiek asiel. Varese interviewde hem online..

De moedige actie van Savalev heeft enorme gevolgen gehad. Honderden andere gevangenen en ex-bajesklanten zijn met hun verhalen naar de media gestapt. Een storm van verontwaardiging begon over Rusland te razen. De baas van het gevangeniswezen werd ontslagen evenals een onbekend aantal andere verantwoordelijken. Het parlement nam een wet aan die van verkrachting in gevangenissen een misdrijf maakt, voorheen konden cipiers alleen bestraft worden voor “machtsmisbruik”. Justitie heeft onderzoeken ingesteld, liet Poetin weten, maar hij zweeg in alle talen over de grote klap die Savalev heeft toegebracht aan het management van gevangenissen door de FSB, de opvolger van de vroegere geheime dienst KGB, Poetins vroegere werkgever. Ook werd bekend dat 4300 gevangenen in de loop der jaren vruchteloos een klacht over de praktijken hadden ingediend bij het Europese Hof voor de Mensenrechten (ECHR). Rusland was tot aan de invasie van Oekraïne lid van de Raad van Europa, maar het Hof ging tijdens zijn “onderzoek” uit van antwoorden van de Russische autoriteiten.

En binnenin de gevangenissen besloten de vory v zakone tot een drastische koerswijziging. Een maand na de eerste onthullingen begon een verklaring van hun hoogste leiders te circuleren, via internet en handgeschreven documenten. Blijkbaar kon een man die eenmaal verkracht was vroeger geen lid meer worden of blijven van de vory. Maar dat veranderde: alleen een man die met een penis was verkracht, mocht niet meer aan de tafel van de bosses aanzitten, voor de rest moest men empathie tonen met de slachtoffers en hen zeker niet als onaanraakbaren behandelen, en datzelfde gold voor mannen die met geweld gedwongen waren met de autoriteiten samen te werken, bekentenissen te tekenen en meer van die onherroepelijke misstappen hadden begaan.

Varese en andere onderzoekers hebben veel tijd besteed aan de vraag of de verklaring echt was, want voor het eerst was die van hogerhand niet ondertekend met de namen van de bazen. Waarom? Deskundigen menen dat in 2019 het strafrecht was uitgebreid met de bepaling dat iemand al op acht tot vijftien jaar gevangenis kan rekenen als hij alleen maar beweerde lid te zijn van de vory. Varese gelooft dat hij echt van de top van de vory kwam en legt uit waarom.

Full service

Een hoofdstuk over Russische cybercriminaliteit kon in dit boek niet ontbreken, omdat het zo’n enorme omvang heeft gekregen en zich internationaal heeft verspreid. Die ontwikkeling begint min of meer met de uitvinding van het Gozi-virus door Nikita Kuzmin, een trojan waarmee je computers kon infecteren om vervolgens online bankrekeningen leeg te zuigen en waardevolle informatie over de slachtoffers te stelen. Gozi bleef in de wereld twee jaar onontdekt door vrijwel alle antivirus-software. Tegenwoordig zijn er tal van varianten in omloop en is het volgens Varese nog steeds het meest gevraagde virus op criminele platforms.

Nikita ging verder, voerde voor zijn bedrijf een arbeidsverdeling door tussen drie verschillende soorten ict-experts, onder leiding van twee kompanen, Mihai Ionut Paunescu en Deniss Calovskis.

“Nikita.. also laid the groundwork for what was to become the standard organizational model of twenty-first-century cybercrime… his team transitioned to full cybercrime-as-a-service mode, which had three components: the providers of technical tools (malicious code, servers, control panels); the suppliers of potential victims; and the performers who carried out the attack by exfiltrating money from bank accounts.”

Met andere woorden: een crimineel kon voortaan een hele operatie laten uitvoeren, tegen betaling. Het verklaart ook waarom inefficiënte, corrupte Russische instellingen met te weinig geld van hun diensten gebruikmaken om bijvoorbeeld door westerse sancties getroffen importproducten in huis te halen. “In this way they allow cybercriminals to operate with impunity, as long as they do not attack the Russian state and people,” schrijft Varese. Dat lijkt me nog een groot probleem worden wanneer Poetins regime instort.

In de conclusies schrijft Varese dat de “criminalization of state and society … extends from the systematic use of accounts in tax havens to the sale of gold on the black market and to the purchase of technology and weapons through the network of post-Soviet mafiosi who reside outside Russia’s borders – in Georgia, Armenia, Kyrgyzstan, Uzbekistan, and Greece.”

En het gaat nog verder. Door wat er gebeurt in Rusland en Oekraïne zijn “the timid initiatives to increase transparency in procurement and to sign international treaties against corruption” gedoemd te mislukken.

Gelukkig maken ook hyperintelligente cybercriminelen wel eens fouten en weten opsporingsdiensten daar dankbaar gebruik van te maken. Nikita werd opgepakt in de VS en zijn vrienden Deniss en Mihai werden uiteindelijk buiten Rusland gearresteerd. Nikita werkte samen met de FBI, zoals de geweldige oplichter in de film Catch me if you can. Deniss en Mihai bekenden ook, nadat ze door respectievelijk Letland en Colombia waren uitgeleverd aan de VS. Ze kregen milde straffen (Varese legt niet uit waarom, misschien waren de misdaden waarvoor ze werden aangeklaagd met tientallen jaren celstraf in het vooruitzicht te moeilijk om te bewijzen?). Nikita moest een luttele 6,9 miljoen dollar compensatie aan slachtoffers betalen en kreeg een gevangenisstraf opgelegd die gelijk stond aan de tijd van zijn voorarrest.

Longue durée

Wat je uiteindelijk meeneemt uit Vareses vier verhalen is dat een democratische rechtsstaat in Rusland de beste oplossing zou zijn voor alle kwaden van staat en samenleving daar: de vory, de oligarchen, de wreedheid in de gevangenissen, cyber crime die ook ons raakt – ze zouden zo geleidelijk aan weer kunnen verdwijnen. Geen idee wanneer Rusland, erfgenaam helaas van de imperialistische en ondemocratische ambities van de tsaren, die weg weer kan inslaan.

Franse historici hechten aan het concept van de longue durée in de geschiedenis, de structurele factoren die wel duizenden jaren in ieders biografie een rol van betekenis kunnen blijven spelen, naast de évenéments, de al of niet toevallige gebeurtenissen, l’histoire évenémentielle. Ik was even het spoor bijster, na het recenseren van andere biografieën zoals die van Poetin, Navalny en Prigozhin. Maar na Varese’s boek waarin évenéments de hoofdrol spelen, heb ik toch weer hoop voor de toekomst van Rusland.

Russia in Four Criminals
Federico Varese
Polity Press
ISBN 978-1-5095-6361-6
Verschenen in augustus 2024
De Italiaanse oorspronkelijke uitgave verscheen in 2022

Bestelinformatie