De educatie van Alexis de Tocqueville

Het blijft een spannend jongensverhaal: een Franse aristocratische jongeman met ondernemingslust en nieuwsgierigheid, reist in 1831 naar de Verenigde Staten om te zien hoe een democratie in elkaar zit. Hij trekt er negen maanden rond, houdt zijn ogen en oren open, schrijft aantekenboeken vol en publiceert in 1835 een boek dat nog steeds wordt gelezen en verrassend actueel is: De la Démocratie en Amérique, in twee delen. In het eerste deel, het reisverslag, wordt democratie beschreven als systeem van de toekomst, al te zien in Amerika. In deel twee analyseert en onderbouwt Tocqueville het concept democratie als een politiek denker.

Alexis de Tocqueville (1805-1859)

De persoon Alexis de Tocqueville, de man achter dit verhaal, blijft fascineren. Olivier Zunz, een Frans-Amerikaanse professor in Virginia, heeft een biografie geschreven die Tocqueville recht doet. We ontmoeten een man die niet alleen politiek socioloog was en een theorie over democratie opzette, maar ook een politicus die Frankrijk wilde helpen om de republiek te doen slagen. Toen dat niet lukte en Frankrijk in 1859 terugviel tot een dictatoriaal monarchistisch regime, trok hij zich terug uit de politiek en probeerde als denker te analyseren hoe het toch kwam dat de Fransen er maar niet in slaagden om een behoorlijke republiek te stichten en te behouden. In 1856 schreef hij een tweede meesterwerk: L’Ancien Régime et la Révolution. Uiteindelijk was de revolutie van 1789 de eerste keer dat Fransen probeerden een republiek op te zetten. Zijn dood op 54-jarige leeftijd liet vervolgstudies onvoltooid.

Briljante geest

Wat Zunz ons voorschotelt is wat je zou kunnen noemen de educatie van Alexis de Tocqueville of, in een andere formulering, een briljante geest aan het werk. We ontmoeten een man die worstelde met ideeën die hij intuïtief opdeed. We volgen hem, we leven met hem mee, door die worsteling. Geniaal werk, zoals Tocqueville afleverde, komt niet uit de lucht vallen. Je moet er hard voor werken. Tocqueville was verlegen en teruggetrokken, schrijft Zunz, maar hij was in staat een enorm aantal diepe vriendschappen te onderhouden, gedurende lange tijd. Hij correspondeerde er op los, het schrijven van brieven was dagelijks werk. Van de 32 delen van zijn verzameld werk bevatten er 19 enkel correspondentie. Zijn brieven geven een verslag van zijn intellectuele debatten, in de salons, in de academies en in het parlement. Zunz gebruikt ze om te laten hoe Tocqueville’s denken zich ontwikkelde.

Gelijkheid, vrijheid en democratie

In dat denken komen drie begrippen steeds terug: gelijkheid, vrijheid en democratie. De drang naar gelijkheid was de toekomst, meende Tocqueville. De vraag was of die ontwikkeling samen kon blijven gaan met politieke vrijheid. Democratie, althans een systeem waarin de burgers participeerden door hun eigen leiders te kiezen, was een systeem waarin je die toekomst aan het werk zag. Vandaar de reis naar Amerika, onder het mom van een onderzoek naar gevangenissen, samen met zijn trouwe vriend Gustave de Beaumont.

Wat Tocqueville zag in Amerika was een samenleving waarin individuele en algemene belangen elkaar versterkten. Wat hem vooral verraste was dat individuen het algemene goed dienden door hun persoonlijke ambities te volgen. Hij noemde het ‘welbegrepen eigenbelang’. Hij zag hoe burgers zich verenigden als ze iets tot stand wilden brengen. Hij zag ook de zwakheden van democratie, waaronder gevoeligheid voor demagogie, despotisme en een mogelijke afloop in gewelddadige opstand. Hoewel een scherp waarnemer (hij zou een goed journalist geweest zijn) was Tocqueville vaak een wat naïeve reiziger, die dingen observeerde voordat hij wist wat ze betekenden. In de mooie woorden van zijn tijdgenoot Charles Sainte-Beuve: ‘Hij was al begonnen met denken voordat hij iets wist.’

Vergelijking als methode

Tocquevilles methode was vergelijking. Hij vond dat je pas echt de dingen ziet zoals ze zijn als je andere objecten ernaast plaatst. Hij had de verschillen tussen Frankrijk en Amerika nodig om zijn gedachten te formuleren. Later voegde hij Engeland en Duitsland toe aan zijn palet. Zijn vraag was steeds: wat werkt in het ene land en niet in het andere en waarom. Wat hij zich realiseerde was dat gelijkheid vrijheid gaf, en vrijheid gaf energie.

Het eerste deel van De la Démocratie, uit 1835, bevat veel meer waarnemingen en analyses, plus geschiedenis en instellingen. Hij zag hoe geloof en de morele overtuigingen van Amerikanen hun ‘experiment in liberty’ ondersteunde. Democratie heeft een prijs, zag hij. Je krijgt niet het meest krachtige bestuur maar het doet wat zelfs het meest vaardige bestuur niet kan: het geeft de samenleving een rusteloze gedrevenheid, een superkracht, een energie die zonder democratie niet bestaat en die wonderen teweeg brengt.

In deel twee, uitgekomen in 1840, analyseerde hij niet langer Amerika maar vergeleek hij aristocratie en democratie. Het boek heeft vier heel verschillende afdelingen met bespiegelingen van meer theoretische aard, onder meer over het intellectuele en culturele leven in de Verenigde Staten en wat Tocqueville ‘les moeurs’ noemde, een belangrijk begrip in het bestuderen van de voorwaarden waaronder democratie kan slagen. Dit deel was pessimistischer en legde meer nadruk op culturele mankementen van een mass society.

Waarden, ‘moeurs’

Tocqueville stelde dat democratie alleen kon overleven in een omgeving van bepaalde waarden, die ‘moeurs’. Eigenbelang als gemeenschapsbelang, civic society, de rechtsstaat, pragmatisme en de bereidheid tot compromis. De ‘habits of the heart’ die een democratie overeind houden. Daarmee blijkt maar weer eens hoe actueel Tocqueville is. Juist in Amerika zie je een erosie van de ongeschreven afspraken die een democratie doen functioneren, zoals het accepteren van verkiezingsuitslagen.

Tocqueville realiseerde zich dat democratie sterker was als de burgers ermee opgroeiden, vandaar dat wat in Amerika als vanzelf kwam in Frankrijk zoveel obstakels ontmoette. In Amerika was grotere gelijkheid een bron van vrijheid, benodigd om burgers in staat te stellen hun individuele potentieel te ontwikkelen. In Frankrijk leverde de wens naar gelijkheid enkel sociale afplatting op, vond hij. Vandaar misschien, als je doordenkt naar de moderniteit, de moeite die nieuwe democratieën hebben om sterk te worden in hun democratisch functioneren.

Actieve participant

De kracht van Zunz’s boek is dat hij duidelijk maakte dat Tocqueville niet enkel een schrijver en denker was maar een actieve participant in het politieke leven van zijn tijd. Nog los van de Franse revolutie, die in zijn familie een aantal levens kostte, maakte de in 1805 geboren Tocqueville zelf twee revoluties mee, die van 1830 die een constitutionele monarchie opleverde, en die van 1848 die in 1850 leidde tot een keizerrijk. Tocqueville had de ambitie politiek en politieke analyse te combineren. Maar hij had meer succes als schrijver dan als politicus. Zijn politieke gereedschapskist bleek van weinig nut geconfronteerd met unieke en onvoorspelbare ontwikkelingen. Hij vertelde zijn collega’s in de Academie Française dat zelfs de grote Montesquieu een middelmatig minister zou zijn geweest.

L’Ancien Régime et la Révolution

Veel minder mensen lezen Tocqueville’s in 1856 verschenen Ancien Régime dan De la Démocratie maar dit boek is minstens zo interessant. Hij weerlegt erin de claim dat de revolutie uitbrak vanwege niet te dragen miserie van de bevolking. Er was eerder sprake van de blokkering van de ambities van de middenklasse, betoogt Tocqueville. Interessant en ook actueel: revoluties ontstaan vaak in een omgeving waarin al verandering is opgetreden maar waar die onvoldoende snel of volledig gaat. Het verklaart waarom autoritaire regimes niets willen veranderen, en waarom ze, als de omstandigheden veranderen, het zo moeilijk vinden om zich daaraan aan te passen. Regimes worden dan krampachtig. Xi Jingping zou er goed aan doen L’Ancien Régime tot zich te nemen. Zoals misschien wel de bekendste zin uit het boek: ‘Het is niet altijd dat een verslechtering leidt tot een revolutie. Wat meestal gebeurt is dat mensen die zonder klachten de meest onderdrukkende wetten accepteerden, alsof ze die niet voelden, die wetten met kracht verwerpen als de last wordt verlicht.’

Tocqueville schreef L’Ancien Regime na de coup van Louis Bonaparte en zijn gedwongen aftocht uit de republikeinse politiek. Tijdgenoten lazen zijn verslag van de aanloop naar de Franse revolutie als een kritiek op de politiestaat van Louis Bonaparte en dat was precies wat hij voor ogen had. Vanuit zijn politieke ballingschap vertelde Tocqueville zijn vader: ‘ook dit is politiek’.

Eerdere biografieën

De bezorger van Tocquevilles werk in de Pleiade serie, Andre Jardin, schreef in 1984 de eerste echte biografie van Tocqueville (inmiddels vertaald). In 2007 volgde de Engelse historicus en Amerika-kenner Hugh Brogan. Geen van beide biografieën voldeed. Jardin was indertijd een eye opener, maar hij legde niet de link tussen Tocquevilles politieke activiteiten en zijn ideeën over democratische theorie. Brogan deed Tocqueville geen recht door hem neer te zetten als verkapte monarchist.

Als lezer van De la Démocratie was ik altijd gefascineerd door de persoon Tocqueville, zowel vanwege zijn verbazende inzichten als zijn sociologische werk. Ik waardeerde Tocquevilles schrijfstijl pas toen ik zijn werk in het Frans las (opmerkelijk voor wie dat ook wil doen: het Frans uit die jaren is niet verouderd), vooral het L’Ancien Régime is mooi geschreven.

Deze biografie is zo goed omdat hij Tocqueville plaatst in zijn tijd, in zijn omgeving in Frankrijk, met zijn politieke ambities, zijn teleurstellingen en tegenslagen. De afstand die hij soms moest nemen van zijn monarchistische familie. Zunz is geen slaafse bewonderaar. Hij beschouwt Tocqueville’s nationalisme en zijn rechtvaardiging van het brute koloniale optreden van Frankrijk in Algerije als blinde vlekken.

Ook de manier waarop Tocqueville naar Amerika keek had zijn blinde vlekken, deels veroorzaakt omdat hij met specifiek Frans ogen keek, deels omdat hij maar negen maanden had. Hij schreef veel over geloof in Amerika maar miste de Second Great Awakening, de roep vanuit de basis om een zingevend geloof. Hij wist niet dat het Erie kanaal door de overheid was gefinancierd en zag niet de polarisatie tussen de twee partijen die onder president Jackson had plaatsgevonden. Hij was onder de indruk van de economische activiteit van Amerikanen maar miste de industrie die in Lowell, Massachusetts, al begon te groeien. Pas na bezoeken aan Engeland nam hij die ontwikkeling mee in zijn analyses.

In Zunz’s visie stond Tocqueville duidelijk aan de kant van de toekomst. Hij nam afstand van de aristocratie, maar kon niet meegaan met het socialisme dat hem benauwde omdat het teveel macht wilde. Een biografisch pareltje is dat Karl Marx en Tocqueville tegelijkertijd een toegangskaart hadden tot de Reading Room van het British Museum. Marx las Tocqueville en noemt hem in zijn geschriften. Het lijkt er niet op dat Tocqueville Marx heeft gelezen, maar hij had al wel ingezien dat de toekomst een gevecht zou opleveren tussen de haves en de have nots.

Tocqueville was een van de eersten die de term individualisme gebruikten. Hij zag het risico dat in een samenleving met steeds meer gelijkheid de burgers hun interesse in het verband verliezen. Men is elkaar niet verschuldigd. In leven en denken komen weinig anderen voor. Het resultaat is dat de sociale band tussen mensen steeds losser wordt. Te veel bezig zijn met jezelf ondermijnt die habits of the heart. Ook dit herkenbare aspect van grotere gelijkheid, van democratie, is het doordenken waard. Hij brengt het risico mee van een sterke overheid, een paternalistische staat, een van Tocquevilles zorgen.

Actueler dan ooit

Een biografie van Tocqueville moet aan het denken zetten over wat we vandaag van hem kunnen leren en wat niet. Doordat Tocqueville ervan hield om meningen tegenover elkaar te zetten, steeds te vergelijken om tot conclusies te komen, kunnen heel verschillende politieke overtuigingen dingen van hun gading vinden in zijn verhaal. Het verklaart waarom zowel conservatieven als progressieven dankbaar materiaal vinden in Tocquevilles werk.

Deze biografie van een van de grote denkers over democratie is actueler dan ooit. Geconfronteerd met autoritaire regimes en politici die de democratie kapot willen maken, moeten we wel nadenken over wat democratie (en gelijkheid) zoveel meerwaarde geeft. Wat de risico’s zijn van democratie zelf, wat de risico’s van geen democratie maar despotisme. Of Tocqueville zelf democratie helemaal begreep zoals de ondertitel suggereert, waag ik te betwijfelen. Wie zijn eigen begrip wil vergroten, kan ik aanbevelen Tocqueville zelf te lezen, maar deze biografie voegt wat toe. Hij laat zien hoe iemand denkt, hoe iemand meningen vormt en ook nog hoe hij in de politieke praktijk vastloopt. Zunz’s boek is een cadeautje in onzekere tijden.

The Man Who Understood Democracy. The Life of Alexis de Tocqueville
Olivier Zunz
Princeton University Press
ISBN 9780691173979
Verschenen in mei 2022

Bestelinformatie