Er zijn mensen die kind van hun tijd zijn én hun tijd ver vooruit, zoals Cândido Rondon (1865-1958), vooral gewaardeerd als pionier van bescherming van indianenstammen in het Amazonegebied en van het Amazonegebied zelf. Er is een Braziliaanse provincie naar hem vernoemd, Rondonia. Elke week is er wel nieuws over “de longen van onze planeet” en de strijd voor landrechten van de indianen. Dit internationaal geworden verhaal is al anderhalve eeuw oud en nog steeds niet af. De biografie van Rondon stemt niet optimistisch, maar Brazilianen hebben geen keus, ze moeten de strijd wel voortzetten, tegen houtkap, vervuilende mijnbouw, de eeuwige goudzoekers, koffiebaronnen, koeienfokkers, doodarme boertjes op zoek naar land en types als voormalig president Jair Bolsonaro die pogingen tot regelgeving en schadebeperking telkens weer willen terugdraaien om economische problemen op te lossen door het land weer lekker open te gooien voor binnen- en buitenlandse investeerders. Ik begrijp dat president Lula een alcoholprobleem heeft, er valt veel verdriet te verdrinken in zijn land.
Boze Britten
Europese en Amerikaanse ontdekkingsreizigers die ooit “savage countries” op andere continenten verkenden, domineren nog steeds een biografiewereld waarin voor Rondon geen plaats is. Dit is de eerste serieuze Engelstalige biografie van Rondon (die ruim drie jaar eerder in een Braziliaanse editie verscheen), geschreven door Larry Rother (1950), een Amerikaanse journalist die van 1994 tot 2007 correspondent Zuid-Amerika was voor de New York Times en die duidelijk ook voor gedegen onderzoek zijn hand niet omdraaide.
In het geval van Rondon, de ingenieur, botanist, diplomaat en militair die vier Europese talen en een half dozijn indianentalen sprak en die samen met de Amerikaanse president Theodore Roosevelt een riskante expeditie in het Amazonegebied ondernam, ligt het gebrek aan erkenning volgens de biograaf niet eens zozeer aan het alomtegenwoordige racisme aan het begin van de vorige eeuw.
“A French-speaking Indigenous scientist, intellectual and military officer? The notion seemed preposterous at the time, so Rondon was consigned to the subsidiary role of helper, guide, and scout, if mentioned at all. But Rondon’s biggest barrier to acceptance actually lay in London. During the Victorian and Edwardian eras, the Royal Geographical Society was the ultimate arbiter of all questions related to exploration and cartography, and Rondon’s relationship with the RGS was anything but cordial.”
The greatest
Rondon weigerde namelijk geregeld reisvergunningen aan de Britten zoals de enorm populaire schrijver Arnold Henry Savage-Landor en Peter Fawcett te verstrekken of hun expedities te financieren, omdat die inbreuk zouden maken op de soevereiniteit van de indianen, een aanslag op de Braziliaanse schatkist vormden, of werk dupliceerden dat de Brazilianen al zelf hadden gedaan. Dat vergaven ze deze mestizo niet, een bruin mannetje van rond de anderhalve meter, met indiaanse en Portugese voorouders
De Royal Geographical Society heeft zijn zonden nog steeds niet goedgemaakt, hoewel Cândido Rondon “by any measure – number of expeditions, distances traversed, degree of difficulty, information gathered – is the greatest explorer of the tropics in recorded history”, een man bij wie Henry Stanley en David Livingstone in de schaduw staan, of Fransen zoals Claude Lévi-Strauss (van het boek Tristes Tropiques) en Pierre Clastres (La société contre l’état – een bijna even beroemd boek over Zuid-Amerikaanse indianen die alleen tijdelijk leiders accepteerden in tijden van oorlog). Gelukkig werd Rondon al bij leven niet weggeretoucheerd uit de geschiedenis door Zweedse, Italiaanse, Franse en Duitse geografen en andere wetenschappers in Europa met wie hij contact onderhield. Ook die bronnen van waardering en bewondering heeft Rother onderzocht.
On-Nederlands
Een dikke biografie kan aan de hand van één mensenleven ook de geschiedenis van één land vertellen, maar dat is in geval van Rondons Brazilië onmogelijk, ook omdat zijn leven bijna een eeuw duurde. Het reikt van de bloedigste oorlog ooit op het continent, de oorlog van Paraguay tegen Brazilië, Argentinië en Uruguay (1864-1870), tot en met de jaren van de Vargas-dictatuur (1930-1945, 1951-1954). In Rondons eeuw werd de slavernij (van indianen en Afrikanen) in Brazilië verboden, werd het van kolonie een onafhankelijk koninkrijk, van koninkrijk een republiek, woedde er in de republiek een burgeroorlog, en werden de mestizos van minderwaardig geacht gemengd ras tot officieel uithangbord voor het succes van smeltkroes Brazilië. Het lijkt mij een van de ingewikkeldste landen ter wereld, nu met meer dan tweehonderd miljoen inwoners.
Alles is anders, on-Nederlands: het land is zo vreselijk groot, de provincie Mato Grosso die Rondon in zijn jeugd een beetje leerde kennen, is groter dan Frankrijk, Italië en Duitsland samen.
Brazilië grenst aan tien andere staten, met even grillige grenzen als die van Nederland, vaak grenzen midden in het oerwoud van het Amazonegebied die Rondon uiteindelijk hielp vast te leggen met het plaatsen van grenspalen en verdragen met de buurlanden. Niks geen rechte grenslijnen als in Afrika.
Hoofdstad Rio
Ook Brazilië begon als Europees wingewest, van de Portugezen, maar die hadden blijkbaar al vroeg in de gaten dat de kolonie wel eens veel en veel groter en belangrijker kon worden dan het moederland. Ik weet niet hoe het nu eraan toe gaat op de Nederlandse universiteiten maar in mijn jonge jaren leerde je al eerst de Braziliaanse taal en pas daarna het Europese Portugees.
Begin 19e eeuw werd Rio de Janeiro de hoofdstad van het Verenigd Koninkrijk van Portugal, Brazilië en de Algarve, onder leiding van koning Don João VI, die enkele dagen voor de bezetting in 1807 van Lissabon door Napoleons leger met zijn hofhouding van rond de vijftienduizend getrouwen per schip naar Brazilië was gevlucht – een mij totaal onbekende geschiedenis. In 1822 werd het land onafhankelijk, anderhalve eeuw eerder dan bijvoorbeeld de Franse koloniën in Afrika of naburig Suriname. Rondon, geboren in 1865, zou als twintiger nog helpen de laatste koning van Portugese komaf vrij geweldloos te verdrijven en de republiek uit te roepen.
Gered door een ananas
Je leert door Lothers onderzoeksijver zo veel relevante details kennen dat samenvatten moeilijk wordt. Neem zijn jeugd: van jongetje op blote voeten en wees op een schooltje in de rimboe tot afgestudeerde van de militaire academie, waar hij als student zonder eigen geld door de belabberde mensamaaltijden bijna het leven zou hebben gelaten als hij niet, terwijl zijn kameraden al het geld bijeen aan het schrapen waren voor zijn begrafenis, op het lumineuze idee was gekomen om te smeken om een ananas, die opat, genas en daarna aan de rest van zijn onwaarschijnlijke carrière begon.
Op die academie zou hij ook vriendschappen voor het leven sluiten die hem later hielpen door alle politieke aardschokken te laveren. Hij omarmde daar het filosofisch positivisme van de Franse Auguste Comte dat hem zijn hele leven als principieel richtsnoer zou dienen, nadat nare ervaringen met landhongerige rooms-katholieke Salesiaanse missionarissen hem een duurzame afkeer van de rk-kerk hadden bezorgd. Ook dat is een te lang verhaal om uit leggen en zo onder meer te verklaren waarom de Braziliaanse vlag de meest complexe ter wereld is, met in het midden een blauwe cirkel die de sterrenhemel weergeeft boven Rio de Janeiro op 15 november 1889, samen met Comte’s motto Ordem e Progresso (voluit:“L’amour pour principe et l’ordre pour base; le progrès pour but”).
Telegraafpalen
Wilde je in de 19e eeuw je land moderniseren en opengooien voor kapitalistische ontwikkeling, dan begon dat niet zelden met de aanleg van een telegrafienetwerk. Communicatie met de politieke hoofdstad en economisch zo belangrijke havens was geboden (zie ook dit verhaal over telegrafie en democratie in Iran).
Maar telegraafpalen neerzetten om het Amazonegebied te ontsluiten, dat was dus een opdracht from hell, die Rondon als ingenieur van de Telegrafie Commissie van het leger kreeg. Ga maar na: een groep van tientallen paalzettende dienstplichtigen moest zich een weg door de jungle kappen; palen, kabels, gereedschap, cadeautjes voor indianen, wapens, voedsel en kookgerei meeslepen; onderweg op vlees jagen als het voedsel opraakte of in de zelf gehakte kanootjes was meegesleurd bij oversteek van een woeste rivier met al of niet piranhas; er moest contact gelegd worden met van angst bibberende indianen die nog nooit de hand van andere Brazilianen geschud hadden en een onbekende taal spraken; de vaak semi-analfabete onderbetaalde paalzetters waren niet bijster patriottisch gemotiveerd en ‘moesten’ soms geslagen worden (wat Rondon vreselijk vond) om de discipline te handhaven; er was chronisch te weinig geld om onderweg spullen te kopen; in de moerassen stierf het van de malariamuggen; voor alle palen moesten uit de lokale bevolking mensen gerekruteerd en opgeleid worden voor onderhoud en reparatie en die moesten ook weer beloond worden; ook liet Rondon nooit eerder geziene planten conserveren voor een nationale collectie in Rio.
Uiteindelijk legden Rondon en zijn mannen van 1890-1895 en van 1900-1905 ruim zesduizend km van het telegrafienetwerk aan – totdat de overheid ermee ophield omdat inmiddels de radio was uitgevonden. Was dat maar twintig jaar eerder gebeurd, dacht ik dus, maar bij de bouw van de pyramides werd ook niet gewacht op uitvinding van de hijskraan.
Theodore Roosevelt
De expeditie van Rondon, inmiddels baas van het militaire Ingenieurkorps, en voormalig president Theodore Roosevelt in 1913-1914 had een duidelijk doel: het stroomgebied van een van de zijrivieren van de Amazone, de Rio da Dúvida (‘River of Doubt’) in kaart brengen. Aan dit epos wijdt Lother ruim een kwart van zijn boek en terecht lijkt me, want behalve de boven beschreven standaardproblemen in de wildernis waren er ook nog ‘onvoorziene moeilijkheden’, en tevens zeer ontroerende relaties tussen al die mannen, onder wie Kermit, de zoon van de president.. Deze expeditie kreeg de steun van de Braziliaanse staat omdat men hoopte dat het inwilligen van Roosevelts verzoek om een levensgevaarlijke tocht in de Amazonas te ondernemen, aan een goede relatie met de Verenigde Staten zou bijdragen. In ieder geval kon Rondon later in de VS, ook bij de National Geographic Society, niet meer stuk en ging de zijrivier Roosevelt River heten.
Vredestichter
Andere hoofdstukken, zoals over Rondons werk als diplomaat in de jungle om oorlog met en tussen de buurlanden Colombia en Peru te voorkomen, zijn veel korter, maar bieden dan weer inzicht in de politieke en economische geschiedenis van het Amazonegebied. Als diplomaat leefde Rondon van 1934-1938 in een spartaans houten huis in het omstreden stadje Leticia, zijn vrouw verbleef er ook een deel van de tijd, oorlog bleef uit, hij las veel. Vrede was zo saai dat hij lange tijd geen dagboek leek bij te houden.
Als pleitbezorger van de belangen van de indianen en voldoende budget voor het speciale agentschap SPI dat deze moest dienen, duikt hij bijna overal op, voor en na het grondwettelijk vastleggen van hun rechten. Een moeilijke tijd was die van de dictatuur onder Getúlio Vargas, die graag inzette op nog meer immigratie uit Europa. Toch was ook die tijd al zo veel beter dan de 19e eeuw, toen bijvoorbeeld rubbertappers jacht maakten op indianen om hen als slaven op hun plantages te laten werken. Rondon moest leren stroop te smeren, het is niet anders, hij was listig, geen man van eerlijk hier-sta-ik-ik-kan-niet-anders. Zo loofde hij in een van zijn toespraken de Vargas-dictatuur als “a responsible government, alien to rethoric, theological and philosophical fictions, the absurd majority process; and <alien> to political deals and the resultant exploitation of the production base of the nation, the proletarian masses.” Totale onzin, dat wist hij zelf ook wel, maar Vargas bedankte hem hiervoor met instelling van een Nationale Raad voor Bescherming van de Indiaan, het CNPI!
Ik mag dit soort types wel die niet voor ballingschap of innere Emigration kiezen maar stug volhouden. Later, toen hij al blind was en dus geen gevaar meer vormde binnen het leger, werd hij ook nog eens tot maarschalk gepromoveerd. Vlak voor zijn dood in 1958 wilde de Newyorkse Explorers Club hem nog voordragen voor de Nobelprijs voor de Vrede. Net te laat.
Into the Amazon. The Life of Cândido Rondon – trailblazing explorer, scientist, statesman, and conservationist
Larry Rother
W.W. Norton & Company
ISBN 9781324021261 gebonden editie
Verschenen in augustus 2023
Bestelinformatie
Bestel as hardcover bij bol.com (€ 34,99)
