2019 is Rembrandtjaar en dat zullen we weten ook. Het ene na het andere boek over onze beroemdste schilder rolt van de persen. Iedere auteur wil ons door nieuwe details over zijn leven bekend te maken verleiden om met andere ogen naar zijn werk te kijken.
Rembrandt. Biografie van een rebel van Jonathan Bikker, een uitgave van het Rijksmuseum, is de eerste die ik in handen krijg. Het is een opvallend en prachtig vormgegeven boek. Dat kan ook bijna niet anders, want het is een ontwerp van Irma Boom. In eerste instantie lijkt lezen, om de mooi afgedrukte schilderijen en tekeningen op glanzend wit papier heen, niet aantrekkelijk. Zwarte letters op bruingrijs papier en een tekst die iets toegankelijker had kunnen zijn.
Huygens
In het begin worstel ik me door de inhoud als betrof het een studieboek; in het stuk over de leerperiode van Rembrandt valt de naam Van Hoogstraten. Wie? denk ik, en dan blijkt een heel stuk verder pas dat dat een leerling van de schilder was die heeft geschreven over het werk en karakter van zijn leermeester. Hetzelfde geldt voor dichter, diplomaat, architect en kunstverzamelaar Constantijn Huygens, die wordt genoemd maar pas acht pagina’s later voorgesteld.
En dat is jammer, want er staat veel informatie in Rembrandt. Biografie van een rebel die de moeite van het weten waard is.
Bijvoorbeeld de interessante passage over de ‘Huwelijkskrakeelkamer’ waarin Rembrandt terechtkomt als hij na zeven jaar een einde probeert te maken aan zijn relatie met de weduwe Geertje Dircks. Dat moet hij voorzichtig doen want hij heeft haar ooit dure juwelen geschonken die van zijn overleden echtgenote en grote liefde Saskia van Uylenburgh zijn geweest. Rembrandt wil dat die sieraden naar zijn zoon Titus gaan. Dan heb ik het dus even niet over de schilderijen van de meester. Bovendien vind ik die het mooist als ze voor zichzelf spreken.
Rembrandt beschouwde zichzelf als artistieke erfgenaam van Lucas van Leyden, een beroemde prentenmaker uit Leiden in de 17e eeuw. Jonathan Bikker maakt een vergelijking tussen de waarde van de prenten van Van Leyden en de tulpenmanie. Hoewel die zich ongeveer in dezelfde periode afspeelde, lees ik echter geen argumenten die de vergelijking voor mij aannemelijk moeten maken.
En zo zit de conservator van het museum met de grootste collectie Rembrandts de biograaf regelmatig in de weg.
Büttner
Nee, dan Rembrandt. De schilder van licht en schaduw van kunstenaarsbiograaf Nils Büttner. Hij grijpt me vanaf het begin bij de kladden. Citeert Vincent van Gogh over het Joodse bruidje van Rembrandt: ”Wat een intiem, wat een oneindig sympathiek schilderij, d’une main feu.” Büttner benadrukt dat een biografie ook moet gaan over de omgeving van de biografeling.
Niet alleen het leven van Rembrandt, ook de basis van zijn kunstenaarschap wordt goed uitgelegd. Büttner voorzag dan ook al een aardig rijtje kunstenaars van prettig leesbare biografieën. Jeroen Bosch, Peter Paul Rubens en Pieter Breugel gingen Rembrandt voor.
Nils Büttner is in staat aan alles wat hij in het werk van Rembrandt ziet woorden te geven. Dat leidt soms tot moeilijk te volgen zinnen, maar inhoudelijk zijn die altijd spannend. Hij laat me kennismaken met een uitspraak van Simonides, een Griekse lierdichter van omstreeks 500 jaar voor Christus: schilderkunst is stomme literatuur en literatuur sprekende schilderkunst.
Hij vertelt me van een ‘fittie’ tussen Rembrandt en de dichter Joost van den Vondel. Dan gaat het over wat belangrijker is, het beeld of het woord. Rembrandt schildert hoogtepunten van het Bijbelverhaal en bewijst volgens kunsthistoricus Büttner dat een beeld even successief vertellen kan als woorden. Maar als de woorden er niet waren, zouden we dan ook het verhaal begrijpen?
Ik lees dat het de schilderende molenaarszoon goed gaat, ondanks alle schulden die hij maakt. Zeker in 1639, het jaar waarin hij met zijn gezin aan de Sint Antoniebreestraat (tegenwoordig de Jodenbreestraat en Museum het Rembrandthuis) gaat wonen. Zelfs de Engelse koning heeft drie echte Rembrandts aangeschaft.
Dat de grote dichter Johann Wolfgang von Goethe in 1831 een essay over Rembrandt schrijft is ook zo’n belangrijk weetje. Door dit soort details begrijp je pas echt goed hoe het gekomen is dat Rembrandt een van de bekendste schilders van de wereld werd. Ondanks kritiek die hij kreeg, omdat hij zich niet aan de bestaande normen en methoden van schilderen en etsen hield.
Büttner heeft een rustige, betrokken en afstandelijke verteltrant die hem buitengewoon geloofwaardig maakt in zijn interpretaties van zowel de schilderijen als de enorme hoeveelheid historisch materiaal dat hij in zijn verhaal verwerkt. Het is ook altijd prettig van een betrokken biograaf te lezen dat we de invloed van kunstliteratuur op de kunstontwikkeling niet moeten overschatten.
Schilderijen
Het derde boek is Het meisje en de geleerde van Gerdien Verschoor.
Zij heeft twee van Rembrandts schilderijen als uitgangspunt genomen voor een biografie van Karolina Lancoronski. Of is het andersom?
Het is verhalend geschreven met heel veel, soms te veel, details van de omgeving waarin deze intrigerende geschiedenis zich afspeelt. Karolinas betovergrootvader heeft een enorme kunstcollectie verzameld met daarin twee schilderijen van Rembrandt. Ooit waren ze in het bezit van de laatste Poolse koning Stanislaw August.
Die schilderijen vallen ten prooi, net als Karolina zelf, aan de misdadige roofzucht van de nazi’s. In de beschrijving van de jacht van de nazi’s op de Poolse intelligentsia, vijfentwintig universiteitsprofessoren in Lviv die opgepakt worden en afgevoerd, lees ik in een achteloos bijzinnetje: “een zekere Pieter Menten zou al snel het appartement van de Ostrowski’s betrekken en de kostbare inboedel, waaronder vele kunstwerken, per trein naar Nederland laten transporteren.”
Karola werkt aan het begin van de oorlog voor het Rode Kruis, ze coördineert de voedseldistributie aan gevangenen. Totdat de nieuwe machthebbers vinden dat ze te veel laat merken dat ze niet aan hun kant staat. Ze wordt opgepakt en naar een concentratiekamp gebracht. In Ravensbrück, waar ze als blockalteste bij Russische gevangenen is aangesteld, geeft ze lessen kunstgeschiedenis. Ze weet uit eigen ervaring weet hoe troostend en zelfs bevrijdend kunst kan zijn. Er is een indrukwekkende beschrijving van wat ze doorstaat in de gevangenis voordat ze in Ravensbrück terechtkomt. Hoe het werk van Shakespeare haar bangste, donkere uren verlicht en hoe ze tijdens haar gevangenschap begint aan een biografie van Michelangelo.
Hitler en Göring
Hitler en Göring maken ruzie over de geroofde kunst die ze allebei verzamelen. Dat is geen nieuws voor mij. Wel dat de twee Rembrandts uit dit boek ook inzet waren van die machtsstrijd. Het meisje en De Geleerde worden na de bevrijding door de ‘Monuments Men’ teruggevonden tussen de duizenden kunstvoorwerpen. De militaire groep die door de geallieerden speciaal was opgericht om roofkunst terug te vinden.
Het boek is dan ook een boeiende les Europese kunstgeschiedenis, met aan het eind een onthullend verhaal over hoe de net ontstane musea van nieuwe natiestaten na de oorlog aan hun collecties zijn gekomen. Een geschiedenis die nog volop in ontdekking is.
Het verhaal slingert voortdurend heen en weer tussen het verhaal van de vrouw en dat van de schilderijen. Verschoor zegt daarover: ”Mijn beschrijving van Karolina’s levensgeschiedenis staat in dienst van het Meisje en de Geleerde. Andere aspecten die haar karakter hebben bepaald of van belang waren in haar leven, zoals de moeizame relatie met haar moeder of haar naoorlogse liefdadigheidswerk, heb ik alleen beschreven voor zover ze achtergrond geven aan het verhaal van de Rembrandts. Zij was de laatste in die lange rij bijzondere mensen die de schilderijen aan ons hebben doorgegeven.”
Want dat is wat ze doet. Meteen nadat Lech Walesa in 1990 is geïnstalleerd als president van een vrij Polen, haar vaderland, zet ze operatie Nemesis in werking. Het Meisje en De Geleerde keren vanuit de privécollectie van haar familie terug naar Warschau.
Rembrandt. Biografie van een rebel
Jonathan Bikker
Uitgave van Rijksmuseum
ISBN 9789462084742
Verschenen in februari 2019
Rembrandt De schilder van licht en schaduw
Nils Büttner
Meulenhoff
ISBN 9789029091671
Verschenen in maart 2019
Het meisje en de geleerde. Kroniek van twee verloren gewaande Rembrandts
Gerdien Verschoor
Atlas Contact
ISBN 9789045037912
Verschenen in februari 2019
