“Ik moest een beetje Frans Pointl worden”

Een biografie schrijven van iemand die je na staat, is een lastige opgave en levert al snel voer voor discussie. David de Poel (Groningen, 1973) verzeilde bij toeval in die spagaat. Hij verwacht dat het hem op kritiek zal komen te staan, maar zelf is hij van mening dat die emotionele band juist de kracht is van zijn boek: De schrijver die over de soep vloog. Het leven van Frans Pointl. De hoofdpersoon, die na zijn optreden in het programma van Adriaan van Dis van de ene op de andere dag een bekende Nederlander werd, was quite a character. En dat is nog eufemistisch uitgedrukt.

,,We zaten aan elkaar vast en hadden elkaar nodig’’, legt De Poel uit. ,,Tijdens de research-periode werd Frans ziek en kwam in een verzorgingshuis terecht. Hij had verder geen familieleden of vrienden en vroeg mij of ik een paar keer in de week zijn post wilde ophalen. Van schrijver/biograaf werd ik zijn vertrouwenspersoon, zijn lijntje met de buitenwereld. Dat leverde zeker een spanningsveld op. Het was als de ingewikkelde relatie die hij met zijn moeder had: één van afstoten en aantrekken.’’

De schrijver Frans Pointl (1933 – 2015) kreeg pas op latere leeftijd succes. In het voorjaar van 1989 verscheen bij Nijgh & Van Ditmar zijn proza-debuut De kip die over de soep vloog, een verhalenbundel over een jongen die opgroeide met een getraumatiseerde Joodse moeder. Het boek werd positief ontvangen en genomineerd voor de AKO literatuurprijs. Na zijn optreden in het televisie-programma Van Dis in de IJsbreker werd hij van de ene op de andere dag een bekende Nederlander en schoot de verkoop van zijn debuut omhoog. In een paar weken tijd gingen er meer dan honderdduizend exemplaren over de toonbank.

De schrijver gaf tien jaar geleden, met enige tegenzin, biograaf De Poel zijn zegen. Een slijtageslag met iedere keer nieuwe obstakels, die vanuit alle hoeken en gaten opdoken. Zo moest Pointl, tijdens zijn ziekte, enige tijd op een geheim adres worden ondergebracht omdat hij bedreigd werd. ,,Toen hij in dat geheime kamertje lag, had ik soms het gevoel dat ik een rol speelde in één van zijn verhalen’’, vertelt De Poel. Het is aan zijn mededogen en doorzettingsvermogen te danken dat de biografie er nu eindelijk is.

Schaamteloos eerlijk

De wondere wereld van pechvogel Pointl is een aaneenschakeling van tegenslagen en teleurstellingen en wordt bevolkt door gruwelijke hospita’s, randfiguren en poezen. ,,Frans beschouwde die poezen als zijn kinderen. Hij miste het vermogen om vriendschappen in stand te houden. Een Einzelgänger met, naar ik vermoed, autistische trekjes. Toen ik voor het eerst een boek van hem las, werd ik meteen getroffen door de directheid ervan. Zijn autobiografische verhalen komen recht uit zijn hart, zijn schaamteloos eerlijk. Hij wist als geen ander zware onderwerpen luchtig op te schrijven, geschreven vanuit een innerlijke noodzaak. Daarna las ik ook zijn andere werk en raakte er steeds meer van overtuigd dat zijn leven zich heel goed zou lenen voor een biografie.’’

De Poel groeide op in het noorden van het land en wist al op jonge leeftijd dat hij schrijver wilde worden. Als jongen las hij veel, schreef gedichtjes en verzon voortdurend verhaaltjes. Na een moeizame en beklemmende jeugd, De Poel schreef erover in zijn goed ontvangen debuutroman De Buitenstaander, ging hij op zijn zeventiende als uitwisselingsstudent naar de Verenigde Staten en kwam er terecht in een nogal a-sociaal gezin. ,,Ik sprak nauwelijks Engels en was diepongelukkig.’’ Hij begon een dagboek, dat uiteindelijk resulteerde in het boek AL, dat verscheen bij een kleine uitgeverij. ,,Dat was het moment waarop ik me realiseerde dat ik het leuk vond om op deze manier mijn geld te verdienen.’’

Als hij zijn droom om schrijver te worden kenbaar maakte, was steevast de reactie: doe even normaal. ,,Daarom besloot ik te verkassen naar Amsterdam, waar de mentaliteit en dynamiek totaal anders is. Niemand vindt het raar dat je schrijver wilt worden. Sterker nog, ze helpen je als het even kan, door bijvoorbeeld een telefoonnummer te geven van iemand die wellicht belangrijk voor je kan zijn.’’

In Amsterdam, waar De Poel sinds 1995 woont, heeft hij zijn droom waargemaakt. Hij schreef diverse romans en verhalenbundels en kan inmiddels leven van de pen. Eind 2006 zag hij Pointl voor het eerst lopen op straat. De Poel woonde in een kamer in de Plantagebuurt, waar Pointl ook woonde. Hij sprak hem aan en na nog een paar toevallige ontmoetingen vroeg de schrijver aan De Poel of hij zijn biografie wilde schrijven.

Verdrietigmakend

Er ontstond iets wat op vriendschap leek. ,,Frans noemde het altijd een samenwerking en zo zie ik het ook, al waren we elkaar zeer nabij. Enerzijds was hij een loner maar ook iemand die behoefte had aan aandacht. Zijn vriendschappen waren nooit een lang leven beschoren. Meestal liepen ze op ruzie uit. Wij hebben ook onze meningsverschillen gehad maar tot een breuk is het nooit gekomen. Zo nu en dan barstte de bom en liep Frans kwaad weg maar hij maakte het altijd weer goed, soms zelfs met een knuffel.’’

Gaandeweg het proces kwam De Poel er achter dat ze veel gemeen hadden. ,,Onze namen Pointl en Poel bijvoorbeeld – in de bieb staan onze boeken naast elkaar. De hoofdpersoon van De Kip die over de soep vloog heet David en dan het schokkende feit, dat uit het huis waar ik gewoond heb, de familie van Frans ooit is weggehaald. Zoiets geloof je niet. Dat gegeven was voor hem heel emotioneel om te horen.’’ De plekken waar Pointl heeft gewoond, heeft De Poel ook bezocht. ,,De route die hij als kind dagelijks liep, van de lagere school naar huis, de woning in Heemstede. Daar doolde ik dan rond. Ik moest een beetje Frans Pointl worden, wat ook wel verdrietigmakend was.’’

De relatie tussen de schrijver en zijn protagonist veranderde drastisch toen Pointl plotseling ziek werd. ,,Mijn rol van biograaf veranderde in die van contactpersoon. Er was voor mij geen weg terug. Ik wilde hem helpen, dat was gewoon een basaal menselijk gevoel.’’ Die vriendschap kostte hem overigens een subsidie van het Fonds van de Letteren. ,,Ze vonden dat ik te dicht op de hoofdpersoon stond. Een beetje zuur vond ik dat wel. In het geval van Frans kon dat gewoon niet anders. Mensen die hij niet kende, liet hij gewoon niet toe in zijn leven. Hij liet ze letterlijk voor de deur staan.’’

Pointl kreeg een hersenbloeding en werd geopereerd aan zijn slaap. Hij zag de biografie niet meer zitten, gaf aan dat hij wilde stoppen met het project. De Poel had er echter al een half jaar aan gewerkt en wilde het boek afmaken. Pointl gaf schoorvoetend toe. Zijn gezondheid ging zodanig achteruit dat hij naar een verpleeghuis moest. Biograaf De Poel bleef hem bezoeken en was één van de weinigen die hij nog om zich heen duldde.

Aan De Poel intussen ook de taak om het appartement van Pointl aan de Nieuwe Keizersgracht leeg te halen. ,,Het stond vol met boeken. Frans las veel, en bewaarde allerlei paperassen, agenda’s en dagboeken. Omdat hij zuinig was, gebruikte hij de achterkant van de brieven die hij kreeg, voor zijn verhalen en notities. Dat was voor mij een rijke bron van informatie.’’

De Poel wist inmiddels veel over zijn hoofdpersoon. Zo ook zijn medische geschiedenis. Op een gegeven ogenblik ging het zo slecht met Pointl dat de artsen niet meer wisten wat ze moesten uit richten. ,,Ik zat met twee specialisten aan zijn bed. Frans ging steeds meer achteruit. Toen bedacht ik me dat hij, nadat hij aan zijn slaap was geopereerd, altijd prednison had gebruikt. Dat is hem toen opnieuw voorgeschreven en na een halve dag krabbelde hij alweer op. Ik was er trots op dat ik hem het leven had gered maar Frans maakte kenbaar dat hij liever dood had willen gaan.’’

Het zorgde er voor dat de biografie, die al was aangekondigd, nog een poos op zich liet wachten. ,,Frans schaamde zich voor bepaalde passages en wilde dat ik die schrapte. Dat weigerde ik. Hij zei tegen me dat ik na zijn dood mocht doen wat ik wilde. Geheel tegen de verwachting in leefde hij nog een aantal jaren. Hij heeft een eerste versie van het manuscript nog kunnen lezen.’’

Betutteling

Het levensverhaal van Pointl wordt afgewisseld met de perikelen in het verzorgingshuis en de uiteindelijk aftakeling van de schrijver. Het boek legt daardoor ook de hemeltergende bureaucratie van de gezondheidszorg bloot en de betutteling van bewoners zoals Pointl. ,,Daar heb ik me enorm over verbaasd. Frans vertelde me dat hij televisie zat te kijken met het geluid uit. Eén van de verzorgsters vroeg waarom hij het geluid uit had staan. Hij legde uit dat hij het programma via de ondertiteling prima kon volgen. De verzorgster had daar zo haar eigen idee over, zetten het geluid aan en zei: ,,Anders is het zo ongezellig.’’

Een ander voorbeeld. Met Kerstmis stonden er kerststukjes op tafel. Pointl, die het liefst alleen at en een hekel had aan Kerst, zette het stukje weg. Iedere keer werd het weer op tafel gezet, waarop hij het ten slotte in de prullenbak kieperde. ,,Toen Frans een kamer voor zich alleen kreeg, werd er bij gezegd, dat hij niet steeds op zijn kamer moest gaan zitten. Dan denk ik bij mezelf, waar bemoeien ze zich mee.’’

Dat Pointl zich niet zonder slag of stoot bij de situatie neerlegde en zijn scherpe tong hem nog steeds niet in de steek liet, blijkt wel uit dit vermakelijke fragment:

Volgens Frans was het personeel wel vaker bazig. Hij vertelde over zijn ergotherapeute. ‘Kom ik bij haar in de kamer, zegt ze: ‘’Meneer Pointl, hebt u uw doelenschriftje niet meegebracht?’’. ,,Hoezo?’’, vraag ik. ,,Zijn we hier op het Montessori Lyceum?’’‘

De Poel hield tevens een dagboek bij over zijn vriendschap met Pointl. Uitgever Vic van de Reijt vond twee grote manuscripten teveel van het goede. De uitgave zou te dik worden en dus onverkoopbaar. De Poel besloot de twee boeken ineen te schuiven en om te vormen tot één biografie. ,,Een klus, die eigenlijk haast niet te doen is. Ik huurde een huisje in Drenthe en ben aan de slag gegaan. Ik ging op zoek naar samenhang tussen de gebeurtenissen en die bleek er te zijn. Gaandeweg viel alles ineens op zijn plek.’’

Het dagboek dat De Poel schreef wordt trouwens ook nog separaat uitgebracht, zij het in een beperkte oplage. ,,Er zijn nog altijd veel Frans Pointl fans. Wat me opvalt is, dat de mensen zijn naam niet kennen, zich vaak wel de titel van zijn eerste boek herinneren. In al die jaren dat ik met de biografie bezig was, bekroop mij wel eens de gedachte: wie zit er op dit boek te wachten? Waar doe ik het voor? Het is fijn om te merken dat er nog steeds belangstelling voor hem is.’’

De gecompliceerde persoonlijkheid van de mensenschuwe Pointl maakt het voor een biograaf extra lastig om hem goed te leren kennen. ,,Toch durf ik te stellen dat ik wel erg dichtbij ben gekomen. Frans zei me ooit eens: ‘je kent me beter dan ik mezelf ken’. Dat heb ik maar als een compliment beschouwd.’’ Voor De Poel fungeerde Pointl als een soort vaderfiguur, een leermeester. ,,Ik denk nog vaak aan hem. Hij las mijn verhalen en leverde er kritiek op waar ik wat aan had, soms op het pijnlijke af. Dat was Frans ten voeten uit. Een tekst diende goed zijn, daar moest alles voor wijken.’’

De schrijver die over de soep vloog. Het leven van Frans Pointl
David de Poel
Nijgh & Van Ditmar
ISBN 9789038804699
Verschenen in oktober 2019

Bestelinformatie