Je kunt The Last Tsar van Tsuyoshi Hasegawa uiteraard lezen als de zoveelste biografie van de laatste tsaar van de Romanov-dynastie, geupdate met de laatste feitjes uit nieuwe bronnen. Hasegawa, auteur van meerdere boeken over de Februarirevolutie van 1917, wilde echter geen verbeterde biografie schrijven. Hij wil ook aantonen dat de geschiedenis van de Romanovs heel anders had kunnen aflopen.
“The 1917 abdication of Tsar Nicholas II marked the end of three hundred years of Romanov rule in the Russian Empire. This event would eventually lead to the Bolshevik coup in October, the Russian civil war, and Soviet rule. Yet despite its epoch-making significance, the process by which Nicholas II abdicated and the monarchy ended has never been examined closely. … What most of us know is that the tsar fell, the Russian Revolution intensified, and Lenin and then Stalin arose, and with them decades of world-changing Soviet history. Most of us presume this chain of events was practically inevitable. Most of us are wrong.”
Dat klinkt stoer en eerlijk, want Hasegawa (1941) rekent zichzelf dus ook tot degenen die de gebeurtenissen verkeerd hebben geïnterpreteerd. Maar wat bedoelt hij precies?
Onomstreden
Het gaat hem niet, zo blijkt, om de grote lijnen van de Russische geschiedenis rond 1917, toen het land in het westen in de oorlog met Duitsland was verwikkeld. Ja, het land was een dictatuur, werd geregeerd door “de meest incompetente heerser die Rusland ooit gekend had”, de bijgelovige en niet al te intelligente autocraat Nicolaas II, die was opgevoed met een totale afkeer van democratische en sociale hervormingen en daar onbekommerd aan vasthield.
Onomstreden feit blijft ook dat de oorlog een enorme wissel op de bevolking trok en dat voor- en tegenstanders van het regime toch tegen een afzonderlijke vrede met Duitsland waren om het leed verder te beperken. In februari 1917 brak een opstand uit die niemand had zien aankomen. Op allerlei locaties keerden soldaten zich tegen het regime, schoten hun officieren dood, bezetten stadjes en voor legertransporten cruciale treinstations. In de hoofdstad Petrograd werden de meeste overheidsgebouwen door gepijnigde burgers en soldaten bezet. De communist Lenin en zijn bolsjewieken waren nog lang niet in de stad te bekennen: het waren deze opstandelingen die spontaan een sovjet op poten zetten, een raad om de stad te besturen. De Doema, het Russische tandeloze parlement, bleef formeel bestaan en probeerde zoete broodjes met deze sovjet te bakken; men begon en petit comité te werken aan een model voor een constitutionele monarchie – maar de Doemaleden waren niet de enigen die ideeën hadden. Onder de Russische elite brak een strijd uit over de toekomst van het keizerrijk. Die strijd heeft volgens Hasegawa te weinig aandacht gekregen. Hij diskwalificeert de gangbare interpretaties dat de ondergang van de Romanov-dynastie politiek onvermijdelijk was of dat de arme tsaar “verraden” werd door militairen, aristocraten en liberale politici. Zo simpel was het niet: zo worden de “choices, roads not taken, and ill-fated decisions… a great many schemes, lies, misunderstandings, mistakes, and coincidences” buiten gesloten.
De term chaos voor wat zich met name in Petrograd (Sint-Petersburg) en in contacten met de tsaar afspeelde is nog te mild: generaals, hoge ambtenaren, revolutionairen, parlementariërs, leden van de familie van de tsaar en hun ondergeschikten probeerden elkaar te slim af te zijn; deze groepen waren ook nog eens intern verdeeld en waren meestal niet in staat tot enige coördinatie van hun acties. Er waren, geeft de biograaf toe, heus wel cruciale figuren, zoals de vileine echtgenote van de tsaar, Alexandra, generaal Nikolai Ivanov en de tsaar zelve die de “blunder” beging om afstand te doen van de troon. Maar het was dus een heel ingewikkelde situatie die het einde van de Romanovs inluidde.
Trein A en trein B
Of historicus Hasegawa de Russische geschiedenis goed heeft herschreven, dat oordeel moet je als leek aan zijn collega’s overlaten. Zijn jacht op details die laten zien dat de Romanov-dynastie bij wijze van spreken nu nog naast Poetin zou kunnen meeregeren en getemd door een grondwet lintjes doorknippen, is echter geen onverdeeld genoegen voor de lezer. Sommige hoofdstukken bevatten veel te veel details, te veel namen (tip: houd je eigen who’s who bij onder het lezen), te veel locaties, te veel tijdstippen waarop iets betekenisvols zich mogelijk voltrok (en het geheel zonder ook maar één foto).
De twee hoofdstukken over de laatste zes dagen van de tsaar en zijn dynastie spelen zich heel filmisch tijdens een treinreis af, door met sneeuw bedekte landschappen. De tsaar wil van Mogilev (nu een stad in Wit-Rusland) achthonderd kilometer noordelijker naar het treinstation van Tsarskoe Selo vlakbij Petrograd reizen, vooral om daar herenigd te worden met zijn vrouw en zijn kinderen die met mazelen en hoge koorts in bed liggen. Aan Nicolaas II mag weinig gedeugd hebben, de meeste biografen vinden hem wel een liefdevolle vader. Over wat er allemaal in Petrograd gebeurt maakt hij zich niet zo druk, hij gelooft echt dat hij de rechterhand is van de God van de Russisch-orthodoxe kerk en dat gewone mensen er ook zo over denken.
Uit veiligheidsoverwegingen worden twee identieke stoomtreinen ingezet: in trein A zit de tsaar met zijn paleiscommandant Vladimir Voeikov (pas in 1947 overleden!), graaf Vladimir Fredericks, minister van het hof, en aan het begin van de reis zijn loyale generaal Ivanov die voorstander is van keiharde repressie van de Februarirevolutie. Deze trein volgt met een uur afstand trein B waarin de entourage van de tsaar zit. Dit personeel maakt de weg vrij waar nodig, praat met stationsmeesters en militairen langs het traject, gooit de route om, hoort de geruchten over de revolutie, ontvangt alle telegrammen, brieven, radioboodschappen en andere communicatie via de bestaande telegrafienetwerken en geeft die door aan de mannen in trein A.
Telegrammen
De communicatie tussen de mensen in de treinen en allerlei vertegenwoordigers van de elite elders in Rusland is eigenlijk de sleutel tot het begrijpen van de val van de Romanov-dynastie, lijkt Hasegawa te vinden. Hij neemt de lezer mee door een serie van heen en weer vliegende telegrammen en andere documenten, die al of niet gebaseerd zijn op correcte informatie over de situatie in de hoofdstad, en de reacties van betrokkenen daarop, waarbij de tsaar voornamelijk fungeert als een soort passieve toeschouwer die lieve briefjes schrijft aan zijn vrouw, “Heerlijk weer… ben dol op je, Nikki.”
Een van de meest bizarre miscommunicaties is wel het document waarin de tsaar aankondigt voorstander te zijn van vorming van een “verantwoordelijke regering”, zeg een constitutionele monarchie waarbij de tsaar verantwoording aan het parlement zou moeten afleggen. Nicolaas heeft dat “manifest” in de trein nooit gezien, het was opgesteld door anderen en nog net niet at gunpoint ondertekend door zijn broer Mikhail. Deze man verstopte zich inmiddels, uit angst op straat door muitende soldaten herkend en vermoord te worden. Het manifest ging verder dan een voorstel dat de tsaar eerder in februari had afgewezen om een nieuwe regering te vormen nadat de meeste ministers de benen hadden genomen.
Hij zou het vermoedelijk niet getekend hebben, want de alarmerende situatie in de hoofdstad, geschetst in de telegrammen van de legerleiding in Petrograd, “was kennelijk nog niet tot hem doorgedrongen”. Hoe dan ook, leden van de Doema lieten op zeker moment alle communicatiemiddelen met de tsaar blokkeren.
De Blunder
Yasegawa voert een reeks van vooral Russische bronnen aan die blijkbaar allemaal bewijzen dat Nicolaas zo veel van zijn zoontje hield, de door ongeneeslijke bloederziekte getroffen Aleksej, dat hij niet wenste in te gaan op de door Doemaleden en andere complotteurs voorgestelde politieke oplossing: de tsaar zou afstand doen van de troon, tsarevitsj Aleksej zou de macht formeel overnemen en Nicolaas’ broer Mikhail zou regent van de jongen worden.
Dat zou waarschijnlijk betekenen dat de jongen verder in het huishouden van Mikhail zou opgroeien.
“Such a separation from his beloved son was unbearable for Nicholas. Moreover, the possibility of Aleksei living with Natasha Brasova, Mikhail’s wife, whom Nicholas and Aleksandra loathed, was unacceptable… there was no question of his preferences. Nothing could tear him away from twelve-year-old Aleksei…”
Er lag al een lange tekst voor alle Russische militairen klaar om een heilige eed van trouw aan Aleksej te zweren. De kleine Doema-delegatie die met de tsaar in zijn trein was komen overleggen, was verbijsterd dat dit overbodig was geworden. Dit zijn spannende passages in het boek. De tsaar kwam wel met een ander idee, dat in strijd was met de regels rond troonsopvolging bij de Romanovs: Mikhail moest zelf maar tsaar worden. Die werd korte tijd later door de Doema onder druk gezet voor die eer te bedanken. Einde van de Romanov-heerschappij.
Banaal
De biograaf vindt het troonsafstand-besluit van de tsaar “zijn grootste blunder” – maar dat kun je eigenlijk alleen zeggen, meen ik, als je vindt dat Nicolaas uit liefde voor zijn vrouw en kinderen géén troonsafstand had moeten doen, uit terechte angst dat hij en zijn gezin vermoord zouden worden als hij niet meewerkte aan enige vorm van transitie en daardoor kon blijven rekenen op militaire bescherming. Maar ja, hij had in trein A niets gezien van de moordpartijen en miste blijkbaar het vermogen zich iets voor te stellen bij de wijd verbreide haat tegen het regime, een permanente tekortkoming in zijn laatste jaren. Hij en zijn gezin werden dan ook in 1918 geëxecuteerd.
Zo wordt dit boek in zijn opzet toch een beetje banaal: gebeurtenissen kunnen altijd anders verlopen, zeker in roerige tijden met het soort hoofdpersonen en figuranten als in 1917 in Rusland. Toch zijn er onontkomelijke constanten zoals nou juist de tsaar zelf: een liefhebbende vader maar een onverbeterlijke man met achterhaalde opvattingen, religieuze waanideeën, veel illusies en niet in staat vriend en vijand patriottisch te verenigen achter de Russische vlag. De verkeerde man op de verkeerde plek.
Ik denk niet dat andere historici ’s nachts wakker gaan liggen van Hasegawa’s boek en met hem opeens van mening zijn dat “before and during the revolution, Nicholas II could have renegotiated Romanov power”. Hij was er totaal ongeschikt voor blijft de indruk en hij zat dus ook nog eens afgesloten van de echte wereld in trein A. Ik ben in principe niet tegen verkenning van what-if scenario’s door historici, maar er zijn grenzen, wat mij betreft.
Je kunt je zelfs afvragen of Yasegawa’s uitspraak “Most of us are wrong” niet ook een soort verkooppraatje is. Die komen tegenwoordig wel vaker voorbij op de eerste pagina’s van biografieën, vooral uitnodigingen om vergelijkingen te trekken met Donald Trump en andere verkeerde mannen op verkeerde plekken.
The Last Tsar: The Abdication of Nicholas II and the Fall of the Romanovs
Tsuyoshi Hasegawa
John Murray Press
ISBN 978-1399819831
Verschenen in december 2024
Bestelinformatie
Bestel als hardcover bij bol.com (€ 31,99)
