Zelensky – de antibiografie

De uitgevers in alle veertien landen die de vertaalrechten van deze biografie hebben aangekocht, zijn wat mij betreft op voorhand geëxcuseerd voor hun verkeerde keuze. Welke professional verwacht er nu een biografie die vanaf het voorwoord tot aan het laatste hoofdstuk en de epiloog grossiert in vrijwel uitsluitend negatieve oordelen over de huidige Oekraïense president Volodymyr Zelensky? Om dan in het laatste hoofdstuk en de epiloog te beweren dat we dankzij de Russische inval in februari dit jaar opeens ‘de ware Zelensky’ hebben leren kennen? Een moedige man, een man die blijkbaar luistert naar zijn generaals en soldaten en de volksverdediging, precies de president en opperbevelhebber die de Oekraïense burgers en militairen nu hard nodig hebben?

Onbenul

Biograaf Serhi Roedenko, een journalist met wie heel weinig mensen in Oekraïne blijkbaar willen praten (ik telde een handvol eigen interviews) heeft overduidelijk in 2021 gewerkt aan een biografie die het de lezende kiezers in Oekraïne nog gemakkelijker moest maken om bij de presidentsverkiezingen van 2024 in Oekraïne vooral niet op Zelensky te stemmen. Zelensky won in 2019 met ruim 73 procent van de stemmen. Toen Roedenko’s manuscript half af was, neem ik aan, viel Poetins leger zijn land binnen, en kon de biograaf niet nog even verder borduren op alle misstappen die Zelensky in 2022 en 2023 ongetwijfeld nog zou begaan.

De negatieve biografie eindigt dan ook met een mislukte coup tegen Zelensky van een van de Oekraïense oligarchen, Rinat Achmetov, waaruit je als lezer kunt concluderen: niet de eerste en niet de laatste coup en dat stuk onbenul Zelensky verdient het ook.

Volgens Roedenko en zijn zegslieden heeft hij ‘geen benul van de rol van een president’, heeft hij geen ‘relevante’ dan wel alleen een ‘bescheiden’ kennis van economie of het Oekraïense staatsbestel of de rol van de procureur-generaal bij de corruptiebestrijding in zijn vaderland ondanks dagenlange bijscholing – ‘er is helaas niets van blijven hangen’ aldus een zegsman van de biograaf. O lieve god, als Zelensky (die rechten heeft gestudeerd) ‘zich maar bewust was van zijn incompetentie’ verzucht een door Roedenko geïnterviewde deskundige. En ja hoor, bij zijn wetgeving tegen de macht van de Oekraïense oligarchen had Zelensky ‘buiten één ding gerekend’: het verzet van de oligarchen. Natuurlijk, een televisiekomiek kan niet op het idee komen dat puissant rijke ondernemers hun sinds de wilde jaren 90 opgebouwde fortuin en macht niet aan banden gelegd willen zien. Argggh!

Je wordt er op den duur niet goed van als lezer, zelfs als je onmiddellijk bereid bent te geloven dat Zelensky geen postmoderne heilige is, met zijn meesterlijke inzet van televisie en social media in de huidige oorlog, tijdens zijn verkiezingscampagne en alle latere ‘schandalen’.

Dienaar van het volk

Iedereen weet nu dat Zelensky de hoofdrol speelde in een komische televisieserie, Dienaar van het volk en dat dit de naam werd van de partij waarmee hij de presidentsverkiezing en parlementsverkiezingen won.Ik had alleen tijd om de eerste drie afleveringen op Netflix te bekijken . Hierin wordt hij als volgt president: hij is een, zoals de meeste gewone Oekraïners, door de corruptie, gedwongen hielenlikkerij en vriendjespolitiek gefrustreerde geschiedenisleraar, Vasyl Petrovych (zo heet hij aan het begin van de serie op Netflix; waarom Roedenko hem de achternaam Holoborodko geeft is me niet duidelijk). Een van zijn studenten filmt met zijn smartphone stiekem hoe deze aardige docent in een gesprek met een collega grof vloekend afgeeft op de wantoestanden en zet de video op sociale media. Een golf van likes is het gevolg en veel mensen vinden dat hij zich kandidaat moet stellen bij de komende presidentsverkiezing.

Maar een kandidaat moet daarvoor 2 miljoen Oekraïense grivna’s op tafel leggen, zo’n 63000 euro, wat een geschiedenisleraar niet heeft . De studenten houden een crowdfundingsactie en leveren een tas vol bankbiljetten bij hem af. Hij stelt zich kandidaat en hij wint. De oligarchen die geregeld zuipend en kaviaar etend in beeld worden gebracht (zonder dat je hun hele gezicht kunt zien, heel raak bedacht) zagen dat niet aankomen en de arme Holoborodko ook niet. Daarna zie je vooral hoe zittende ambtenaren hem proberen in te kapselen, speeches voor hem schrijven vol holle taal en hem in een gewapend escorte met loeiende politiesirenes rondrijden. Erg lachwekkend is die hele Byzantijnse hofhouding van tientallen (nutteloze) lieden waaraan hij wordt voorgesteld en zijn vader die meteen baantjes begint te beloven aan familieleden en vrienden. Bij de tweede aflevering snapt de kijker de intro: een jonge president rijdt in Kiev helemaal alleen en relaxed op de fiets naar zijn werk, passanten, zowel bejaarden als een knappe jonge moeder met kind, zwaaien of lachen ingetogen naar hem, hij komt aan bij de regeringszetel en vergeet bijna de knijper van zijn broekspijp te halen. Geniaal.

Wat gebeurde er werkelijk? Op oudejaarsnacht 2018 kondigde Zelensky, die toen al sinds november 2015 Holoborodko had gespeeld, tijdens een korte toespraak op 1+1, een van de grootste televisiezenders, zijn kandidatuur aan. Dat was drie maanden voor de presidentsverkiezing. Het ontbrak niet aan kijkers die dachten dat het een ‘ongelukkige grap’ was. Billboards moesten daarom neergezet worden met de kop van Zelensky en de tekst Ik maak geen grapje. Zelfs voor zijn vrouw zou de aankondiging een verrassing zijn geweest, hoewel het al lang geen geheim meer was dat hij erover nadacht.

Niet alleen dat, sociologische onderzoekers hadden het vastgeroeste regime in Oekraïne al jaren laten weten dat hun landgenoten rijp waren voor een soort Macron, de man die in mei 2017 president van Frankrijk was geworden, ook zonder geharde partijorganisatie, niet traditioneel links of rechts, een man die het hele politieke stelsel op de schop nam (maar die in tegenstelling tot Zelensky al op vijftien jaar politieke ervaring kon bogen). De biograaf citeert vooral mensen die via via hebben geprobeerd Zelensky op andere gedachten te brengen. Daaronder is één bobo die na twee afleveringen van de televisieserie naar eigen zeggen besefte dat het entertainmentbedrijfje van Zelensky, Kvartal 95, ‘veranderd was in een instrument om de macht te grijpen’.

De biograaf weet dat veel lezers – Oekraïense en buitenlandse – zich afvragen of die hele televisieserie niet van begin af aan was bedoeld om Zelensky aan een opmars naar het presidentschap te helpen. Roedenko durft het uiteindelijk niet te beweren en wat is er op tegen dat de producenten van Dienaar van het volk het revolutionaire potentieel van Zelensky langzaamaan begonnen te zien? De ondernemer en acteur kan goed organiseren, heet een echte teamplayer te zijn, hij is ad rem, hij kwam als cabaretier bij feestjes van oligarchen en politici over de vloer, hij weet wat hij wil, hij kan zijn denkbeelden ‘helder en duidelijk’ formuleren, hij is thuis in de ‘wetten’ van televisie en sociale media, kortom een campagnebeest. Vroeger heette dat ‘oratorisch talent’, van levensbelang voor een politicus (vond ook Max Weber). Zo won Zelensky het televisiedebat met de andere presidentskandidaat, Petro Porosjenko, de zittende president – uitgezonden op 150 (!) tv-zenders. En zelfs Roedenko geeft toe dat ook Zelensky’s campagneteam vol collega’s van Kvartal en oude vrienden ‘verbijsterd’ was toen hij won. Ze moesten allemaal hun carrièreperspectieven gaan herzien.

Merkwaardige lijstjes

Zelensky had geen gedetailleerd politiek programma. Hij had weinig beloften gedaan. Twee kwesties overheersten zijn uitspraken: corruptiebestrijding en een einde aan de oorlog in het separatistische oosten van het land, waar Rusland het conflict gaande hield. En verder: ‘Geen nepotisme en geen vriendjespolitiek.’

Voor de biograaf maakt dit allemaal niet uit: ‘Oekraïners geloven graag in sprookjes en mythen.’ Zelensky’s ‘kliek’ begaat meteen ‘dezelfde misstappen’ als de vorige regimes. Daardoor wordt zijn partij snel een ‘Titanic’ die afstevent op een ‘ramp’, de ‘chaos’, het wordt een voorwerp van ‘publieke spot’. Zelensky ontpopt zich meteen tot ‘absolute vorst’, eigenlijk kun je bij elke politieke functie van formaat ‘zijn naam invullen’. Hij alleen kiest de ministers en andere kopstukken, onder wie (maar niet uitsluitend) ‘jeugdvrienden’ en Kvartal-collega’s. Ik denk dan: wie kan Zelensky anders vertrouwen, met wie heeft hij ervaring opgedaan? Van de 254 parlementsleden van de partij zijn er volgens Roedenko’s eigen lijstje zo’n twintig die werkten voor Kvartal, er beroepsmatig banden mee hadden of ook uit de theaterwereld komen. Als enig familielid ontdekken we de vader van Zelensky’s vrouw, die assistent is van een parlementslid. Maar de biograaf dondert:

‘Waarom verdient iemand uit Liga van de Lach… de voorkeur boven iemand die aan Yale of Harvard heeft gestudeerd? En wat blijft er nog over van de belofte dat iedereen gelijke kansen zou krijgen?’

Nou, een heleboel lijkt me: 254-20.

Dat zie ik verkeerd. De biograaf citeert de betrouwbare wandelgangen:

‘In de politieke wandelgangen werd spottend opgemerkt dat alle 254 afgevaardigden op één paspoort – dat van president Zelensky – in het parlement waren gekomen, en die opmerking was volkomen terecht. Want dankzij Zelensky hadden werklozen, trouwfotografen, showbizzmensen, mensen uit de horeca met weinig opleiding en middelmatige kennis zetels in het parlement veroverd. Mensen die zonder Zelensky nooit in de Oekraïense politiek zouden zijn terechtgekomen.’

Wat is er mis met eindelijk een trouwfotograaf in een parlement? In Nederland vinden sommigen het juist een probleem dat elk Tweede Kamerlid gestudeerd heeft.

Nog zo’n merkwaardig lijstje is dat van ‘alle’ schandalen rond dienaren van het volk die Roedenko heeft weten te verzamelen. Wel dertien van 2019 tot en met april 2022. Drie zijn zeer ernstig te noemen gevallen van zelfverrijking en omkoping. Maar de rest is van het volgende kaliber, ik citeer:

‘Maksym Boezjansky noemt een journaliste publiekelijk een ‘dom schaap’.
Mychajlo Radoetsky noemt in correspondentie het hoofd van het ministerie van Volksgezondheid Skaletska ‘zijn man’, en andere kandidaten wenst hij toe dat ze de tering kunnen krijgen.
Bohdan Jaremenko probeert nota bene in de parlementaire vergaderzaal zijn intieme zaken met meisjes van lichte zeden te regelen.
Serhi Brahar zegt tegen een gepensioneerde dat hij zijn hond moet verkopen, zodat hij zijn huur en nutsvoorzieningen kan betalen.’

In de leeuwenkuil

Door alle hoofdstukken (laatdunkend ‘afleveringen’ geheten, alsof het een tv-serie betreft) over afzonderlijke vrienden en vijanden van Zelensky, was mijn indruk wel dat Zelensky’s leven in de Oekraïense politiek, vooral door verwijderde oudgedienden, een Daniel-in-de-leeuwenkuil-verhaal is geworden. In de media is hard gewerkt aan geruchten dat Zelensky een Kremlin-spion is, een drugsverslaafde, een kind bij zijn perscheffin had verwekt (en dat zij daarom mocht blijven na enkele ‘uitglijders’). Zoals in Frankrijk en Italië zijn er grote ego’s die liever zelf president waren geworden. De oligarchen zijn formidabele aan-de-touwtjes-trekkers. De parlementaire oppositie is soms surrealistisch bezig.
Enkele voorbeelden.
Oligarch Ihor Kolomojsky werd lange tijd door veel Oekraïners als de beste en rijkste buddy van Zelensky gezien. Hij was de grootste aandeelhouder van tv-zender 1+1 die Dienaar van het volk uitzond. Hij was ooit ook eigenaar van de Privatbank, de grootste bank van het land, maar die werd onder Porosjenko genationaliseerd. Roedenko:

‘Hij had oprecht gehoopt dat met het aantreden van ‘zijn’ president de kwestie met de Privatbank op een voor hem gunstige manier zou worden opgelost. <In 2019> verklaarde hij in een interview: ‘Ik heb die Privatbank niet nodig, laten ze me maar twee miljard teruggeven.’ Na een jaar had de regering van Zelensky echter nog geen stap gezet om Kolomojsky op dat punt tegemoet te komen. Meer nog: op aandringen van het IMF stemde het Oekraïense parlement voor een voor hem uiterst onaangename Wet op het bankwezen, waardoor de weg naar teruggave van de Privatbank aan Kolomojsky werd afgesloten. Daaraan konden noch de 16.000 amendementen die door Kolomojsky-gezinde parlementsleden werden ingediend, noch de onderhandelingen die ongetwijfeld achter de schermen plaatsvonden, ook maar iets veranderen.’

Maar over dit soort initiatieven onder Zelensky spreekt de biograaf niet graag (wel weer over een grandioos mislukt onofficieel volksreferendum over nieuwe wetgeving georganiseerd door zijn partij). Van de vertalers van het boek moeten we in een voetnoot horen dat

‘president Zelensky in 2019 heeft voorgesteld lustratie ook te laten gelden voor de functionarissen die onder <zijn voorganger – red.> Porosjenko hadden gediend… Lustratie verwijst naar het uit publieke functies verwijderen van ambtenaren die onder president Viktor Janoekovytsj hebben gediend. Deze maatregel werd geïnitieerd onder Porosjenko, nadat Janoekovytsj was afgezet tijdens de Oekraïense revolutie van 2014. Lustratie was ook van toepassing op ambtenaren die vóór 1991 actief waren in de Communistische Partij van de Sovjet-Unie.’

Ik kan als niet-bankier uiteraard niet oordelen over die bankwet (ben ook niet zo’n fan van het IMF) en ook niet over die lustratie (had slechte ervaringen met de Amerikaanse debaathificatie in Irak en de denazificatie van Duitsland was ook geen onverdeeld succes). Maar ik weet wel dat tijdens decennia gegroeide verhoudingen en praktijken niet in enkele jaren verdwenen zijn. Open deur. Zelfs aardverschuivingen zoals de Franse en Russische revoluties laten zien hoe hardnekkig die kunnen zijn. Oekraïne, Zelensky, ze moeten hun eigen wiel uitvinden.

Echt een surrealistisch verhaal werd het verzet in het parlement tegen de door Zelensky’s entourage voorbereide nieuwe wet op de ‘waardebepaling van vastgoedobjecten’. Dankzij omkoping van ook elf van zijn parlementsleden zou de wet weggestemd zijn, die beoogde fraude te voorkomen. Uiteindelijk leidde dit tot een live televisie-uitzending waarin twee betrokkenen zich vrijwillig aan een leugendetector lieten koppelen, die, aldus Roedenko, een nep-leugendetector was. Daarna stelde Zelensky voor alle afgevaardigden van zijn partij aan de leugendetector te leggen…

Af en toe waan je je in Gloepov, een krankzinnig bestuurde stad uit een satirische roman van de beroemde Michail Saltykov-Sjtsjedrin, een boek dat geënt was op wantoestanden in het tsaristische Rusland.

Hoe dan ook, met nog meer biografen als journalist Serhi Roedenko gaat Volodymyr Zelensky de oorlog niet winnen, ook al wil de biograaf helemaal aan het einde van zijn boek (‘het beschrijft enkel feiten’) heus wel vermelden wat voor geweldige opperbevelhebber en leider van de natie hij de voormalige komiek vindt. Hoewel, en daar gaan we weer, ‘vooralsnog’ staat niet vast dat Zelensky werkelijk gezegd zou hebben, toen de Amerikanen hem exil in de VS aanboden: ‘Ik heb wapens nodig, geen evacuatie’. Ik zag hem dat zeggen in een documentaire, maar misschien zei hij iets anders, lastig als je geen Oekraïens spreekt, of was de video fake.

Om van die dingen zeker te weten zijn professionele biografen zulke nuttige mensen.

Zelensky
Serhi Roedenko
Atlas Contact
ISBN 978 90 450 4721 8
Verschenen in mei 2022

Bestelinformatie