Winnie en Nelson Mandela in een onthullende dubbelbiografie

In Winnie en Nelson schetst Jonny Steinberg een ontluisterend beeld van het huwelijk van Winnie en Nelson Mandela dat 33 jaar geduurd heeft en dat zich grotendeels afspeelde op Robbeneiland, de strafkolonie waar Nelson Mandela 27 jaar van zijn leven doorbracht.

Steinberg schreef een dubbelbiografie in de ware zin van het woord. De lezer volgt de levens van Rolihlahla Mandela (de naam Nelson kreeg hij van een onderwijzer op zijn eerste schooldag) en Winnie Madikizela van de wieg tot het graf. Nelson behoort tot de aristocratie van de Thembu, een van de twaalf overwonnen koninkrijken door de Britten in Zuid-Afrika; Winnie is een kind van tweedegeneratiemethodisten, die in Zuid-Afrika van grote invloed zijn geweest in de organisatie van het onderwijs. Beiden behoorden dus tot de maatschappelijke bovenlaag, al zou Winnie Mandela zich in de loop van haar leven een aristocratische afkomst toe-eigenen die niet de hare was. Dat is niet de enige mythe die Steinberg weet te ontkrachten.

De strijd

De ster van Nelson Mandela was rijzende na de lancering van de zogeheten Defiance Campaign in 1952, een nationale campagne die opriep tot burgerlijke ongehoorzaamheid om het apartheidsregime van de Nasionale Party van Daniel François Malan op de knieën te krijgen. De jonge advocaat was charismatisch, een geboren spreker en de belangrijkste representant van de Jeugdliga in het African National Congress (ANC). Deze Jeugdliga, opgericht in 1944, stormde uiteindelijk de gezapige oude garde binnen het ANC voorbij. De jongere generatie was veel militanter ten aanzien van het apartheidsregime dan leiders als Alfred Bathini Xuma. En Nelson Mandela was hun leider.  

Mandela behoorde binnen het ANC tot het kamp van de zogeheten ‘charteristen’, aanhangers van het Handvest van de Vrijheid dat in 1955 tot stand kwam. Dat erkende de vestiging van een multiraciale democratie in Zuid-Afrika als hoofddoel van het ANC. Het Handvest leidde tot een schisma met de afrikanisten, die de natie opeisten voor de oorspronkelijke bevolking. Zij zouden zich in november 1958 afscheiden van het ANC en het Pan Africanist Congress (PAN) vormen.  

Mandela’s arrestatie in 1956 ruïneerde niet alleen zijn advocatenpraktijk die hij in Johannesburg met Oliver Tambo had opgezet, maar ook zijn eerste huwelijk met Evelyn Mase. Zij kon zijn opofferingsgezindheid voor de politieke strijd niet langer verdragen. Een gezinsleven was nauwelijks mogelijk. Daarbij had Mandela talloze affaires, onder anderen met de zeventien jaar jongere Winnie Madikizela, met wie hij drie maanden na de vechtscheiding zou trouwen.

Mandela werd pas in 1961 vrijgesproken van hoogverraad, toen zijn praktijk allang ter ziele was gegaan en zijn leven volledig in dienst kwam te staan van de politieke strijd. Zijn compagnon Oliver Tambo wist hij aan zijn zijde, net als zijn vriend voor het leven Walter Sisulu. Het ANC had het pad van het geweldloze verzet verlaten en schuwde niet langer de gewapende strijd. Daarvoor richtte het in 1960 zijn militaire vleugel op, het MK. Mandela dook onder om aan het ANC, inmiddels een verboden organisatie, en de gewapende strijd leiding te geven.

Scenes uit een huwelijk

Ook zijn huwelijk met Winnie Madikizela werd opgeslokt door de strijd tegen het apartheidsregime, maar in tegenstelling tot Evelyn Mase eiste Winnie een prominente plaats op in de beweging. Daarbij had ze nog iets gemeen met Nelson. Ze was net zo promiscue als hij. Mandela regelde een persoonlijke assistent voor haar, die haar naar zijn onderduikadres zou brengen, wanneer hij daar behoefte aan had. Deze persoonlijke assistent, Brian Somana, werd haar minnaar. Wellicht was hij ook een infiltrant van de politie, die in de uiteindelijke arrestatie van Nelson Mandela op 5 augustus 1962 een dubieuze rol heeft gespeeld.

Robbeneiland

Het is vooral aan de internationale druk te danken dat Nelson Mandela tijdens het zogeheten Rivoniaproces niet de doodstraf kreeg, maar tot levenslang werd veroordeeld. De rest van zijn dagen zou hij, zo was zijn vooruitzicht, in een strafkolonie doorbrengen. Het regime presteerde het om op Robbeneiland alle stromingen binnen de anti-apartheidsbeweging – ANC, PAC, communisten – bijeen te brengen, zodat het een geduchte leerschool werd voor toekomstige leiders van de anti-apartheidsbeweging.  

Bezoek werd maar één keer per half jaar toegestaan. Mandela zag zijn kinderen achter glas opgroeien. En zijn bewakers schiepen er zichtbaar genoegen in om Nelson te informeren over de talloze minnaars met wie Winnie het bed deelde. Hij onderging de vernedering stoïcijns en verzekerde hen dat hij alle begrip had voor haar ontrouw.

Moeder van de natie

Winnie Mandela manifesteerde zich intussen, zolang haar man achter de tralies zat, steeds nadrukkelijker als het eigenlijke gezicht van het ANC. Vooral na het bloedbad in Soweto op 16 juni 1976, waarbij honderden scholieren tijdens een protestbijeenkomst door politiegeweld om het leven kwamen, groeide zij uit tot de ‘moeder van de natie’. Winnie bezocht onvermoeibaar de begrafenissen van slachtoffers van het apartheidsregime, die uitgroeiden tot massademonstraties. Iconisch werd haar gebalde vuist boven een doodskist.    
Haar omarming van het geweld behoort tot de meest verontrustende passages van deze biografie. Vooral de oprichting van de Mandela United Football Club, een dekmantel voor een ware terreurorganisatie, was het persoonlijke dieptepunt in die ontwikkeling. De moord op de 11-jarige ‘Stompie’ Seipei – een informant volgens Winnie en haar handlangers – zou haar de rest van haar leven achtervolgen. Ze ontsprong de dans van justitiële vervolging, wellicht om het vredesproces na de invrijheidstelling van Nelson Mandela niet te frustreren.
Wat bezielde haar? Tegenover een persoonlijke medewerker liet ze zich ontvallen: ‘Zwarte mensen hadden hun leven ingericht binnen de beperkingen van de apartheid. Ze moesten banger van mij zijn dan van het apartheidsregime, wilden ze in opstand komen.’

11 februari 1990

In de ochtend van 11 februari 1990, de dag waarop Nelson Mandela vrijgelaten zou worden, was Winnie in geen velden of wegen te bekennen rond de Pollsmoor-gevangenis, waar hij de laatste acht jaar van zijn straf had uitgezeten. Ze kwam pas in de middag aan, ogenschijnlijk verbolgen over het feit dat ze samen met Murphy Morobe naar Kaapstad moest reizen, die een jaar eerder nadrukkelijk afstand had genomen van haar gewelddadige acties. Volgens Steinberg was dat niet de enige verklaring voor haar verlate aankomst. Het besef drong maar al te zeer door dat ze, met de vrijlating van haar man, naar het tweede plan werd verschoven.

Twee jaar later maakte Nelson Mandela op het hoofdkantoor van het ANC in Johannesburg bekend dat hij van Winnie ging scheiden. ‘Vanwege de druk van onze gedeelde toewijding aan het ANC en de strijd tegen apartheid hebben we niet van een normaal gezinsleven kunnen genieten,’ zo las hij zijn perscommuniqué voor. Steinberg maakt in zijn biografie pijnlijk duidelijk dat er meer aan de hand was dan alleen de politiek. Het was ook een kwestie van botsende karakters. Toch stelt Steinberg juist in de psychologische duiding van zijn protagonisten teleur. Zijn biografie wordt ontsiert door lelijke, nauwelijks te begrijpen zinnen als: ‘De nachtmerrie waar Winnie in leefde past nauwelijks in een hoofd.’ Winnies karakterschets is soms ronduit karikaturaal. Zo zou ze haar vrouwelijkheid wel heel erg in de strijd hebben gegooid. Haar seksualiteit ‘was het materiaal dat zij had gekregen en waarmee zij werkte’. Uiteindelijk durft Steinberg zelfs een vergelijking aan met de ‘mythische figuur’ van de heks. Hij schijnt zich nauwelijks bewust te zijn van de misogyne ondertoon in die historische associatie.

Winnie & Nelson. Portret van een huwelijk
Jonny Steinberg
Atlas Contact
ISBN paperback 9789045039015
ISBN e-book 9789045039022
Verschenen in mei 2023

Bestelinformatie