‘Ik ben een God in ’t diepst van mijn gedachten’ is misschien wel de meest gekende zin uit het oeuvre van Willem Kloos (1859-1938). Hij was de voorman van de Beweging van Tachtig, een vilein criticus en groot dichter. O God, waarom schijnt de zon nog! is een nieuw boek over het leven van Kloos. In dit rijk geïllustreerde werk laten Peter Janzen en Frans Oerlemans het totaalplaatje zien van een van de grote heren uit de Nederlandse letteren. De auteurs – respectievelijk historicus en neerlandicus – promoveerden op het leven en werk van Kloos.
Een ongemakkelijke jeugd
Als Kloos achttien is en in aanmerking komt voor militaire dienst, komt hij tot een schokkende ontdekking. Hij woont dan in Amsterdam met zijn vader, moeder en broer. Tot hij te horen krijgt dat hij is vrijgesteld van militaire dienst, omdat hij de enig wettig zoon is. Kloos ontdekt dat de vrouw die zich zolang hij het kan heugen zich voordeed als zijn moeder, niet zijn biologische moeder is. Ze blijkt kort na Kloos’ geboorte te zijn overleden. Het is een van de wrede gebeurtenissen en revelaties waar de jonge Kloos mee van doen krijgt.
Als hij besluit naar Amsterdam te gaan, om daar letteren te studeren, staat een volgende aangrijpende gebeurtenis al op hem te wachten. Een goede studievriend van Kloos komt op jonge leeftijd om het leven, hoogstwaarschijnlijk door zelfmoord. In dezelfde periode leert Kloos de eveneens jonge dichter Jacques Perk kennen. Beide heren raken geïnspireerd door Duitse en Engelse poëzie en slaan getweeën een vernieuwende poëticale weg in.
Kloos stort zich zonder enige reserve op de vriendschap met Perk. Hij gaat letterlijk helemaal op in deze literaire vriendschap. Kloos was of met Perk of hij was alleen. De twee studenten wisselden hun gedichten met elkaar uit, ter inspiratie en ter beoordeling. De ongeremde hang van Kloos naar Perk leidde tot grote ergernis bij Perk, wiens karakter veel extraverter was. De eenzaamheid waarin Kloos zichzelf stort zonder Perk, is de reden van het einde van de korte, maar hevige vriendschap. Nog geen jaar later overlijdt Jacques Perk op 22-jarige leeftijd.
Wat bleef, waren de nagelaten schriften van Perk. Kloos vond zichzelf de aangewezen man om de redactie van het oeuvre van Perk te voeren. Hij wist dit door gebruik te maken van zijn vriendschap met Carel Vosmaer (1826-1888), medebezorger van het werk van Perk. Nadat de redactie afgerond is, stort Kloos zich op het inleidende stuk op de gedichten van Perk. In Brussel legt de auteur hier de laatste hand aan. Deze inleiding zou later het manifest van de Beweging van Tachtig worden.
Een nieuw geluid
Kloos ontwikkelt zijn scherpe blik op literatuur en in het bijzonder de poëzie tijdens zijn studie. Hij is 23 als zijn eerste kritiek – nog wel onder een pseudoniem – wordt gepubliceerd in De Hollandse Spectator. Het is de start van een roerige periode van een vilein criticus. Kloos schroomt niet tegen heilige huisjes te trappen en moet daardoor ook flinke kritieken incasseren. De dichter stond een nieuwe poëzie voor, een poëzie vol hartstocht en passie. Een poëzie die zich van de conservatieve conventies weinig aan diende te trekken.
Deze nieuwe poëzie en het daaruit voortvloeiende progressieve wereldbeeld kreeg geen gehoor bij de literaire tijdschriften van dat moment. Samen met gelijkgezinden zocht Kloos een podium. Bij afwezigheid van enig ander podium, brengt het de club van Kloos ertoe om zelf een literair tijdschrift op te richten: De Nieuwe Gids. De redactie werd gevormd door onder andere Frederik van Eeden, Frank van der Goes en Albert Verwey. Kloos kreeg binnen de redactie de rol van secretaris toebedeeld.
De Nieuwe Gids kent een rumoerige geschiedenis, tekenend is het grote aantal wisselingen in de redactie die het blad gekend heeft. Tegelijkertijd bleef Kloos het blad zien als zijn geesteskind en deed hij er alles aan om er de controle over te behouden. Het blad loopt als een rode draad door het adolescente en volwassen leven van Kloos. Janzen en Oerlemans hebben daardoor met deze biografie ook een inleidend historisch werk geschreven over het ontstaan en de ontwikkeling van De Nieuwe Gids.
De worstelingen
Kloos kende los van De Nieuwe Gids twee aspecten die als een rode draad door zijn leven lopen: drank en vriendschap. Hij stond bekend als iemand die fors dronk, hij wist zelfs een groot deel van de erfenis van zijn oudtante te spenderen aan drank. Zijn hang naar de alcohol heeft hem in het sluiten en onderhouden van vriendschappen ernstig dwars gezeten.
Want waar het over Kloos en vriendschap gaat doet zich een bijzonder inzicht voor. De schrijver ging vol overgave en ongeremd voor net gesloten vriendschappen. Maar hij verwachtte van de ander waarschijnlijk eenzelfde onvoorwaardelijke houding jegens die vriendschap. Hij wist de worstelingen om vriendschappen overeind te houden zelden goed te doorstaan. Kenmerkend hiervoor zijn de (literaire) vriendschappen met Jacques Perk en Albert Verwey. Zij konden beide niet omgaan met de volledige toewijding die van Kloos uitging richting hen. Langdurige, hechte vriendschappen met Kloos waren nagenoeg onmogelijk. Maar zijn uniciteit en genialiteit zorgden er wel voor dat de vrienden hem nooit volledig lieten vallen, hij kon op ze terugvallen.
Een helder doel, achteraf
Deze biografie gaat niet uit van of de dichter of de mens achter de dichter, het vangt beide ineen. Dat maakt dat dit boek een passend beeld geeft van de man die de Nederlandse letteren zoveel heeft gegeven. De auteurs stellen ook dat juist dat hun doel is geweest: verder kijken dan de standaardbeelden die bestaan over Kloos. Niet blijven hangen in de dronkaard die hij was, zijn gecompliceerde karakter of zijn onmatigheid. De auteurs willen de ware vernieuwer van de poëzie laten zien, met al zijn genialiteit en zijn zwaktes. Dat hebben ze met verve gedaan. Het is alleen zo jammer dat zij die doelstelling pas in het nawoord optekenen. Het zou de lezer zoveel meer leesplezier geven als bij de inleidende woorden duidelijk zou zijn wat de schrijvers met dit boek willen bewerkstellingen. O God, waarom schynt de zon nog! is een welkome uitbreiding van het secundaire literatuur over de poëzie en het leven van Willem Kloos.
O God, waarom schijnt de zon nog! Willem Kloos 1859-1938
Peter Janzen en Frans Oerlemans
Uitgeverij Vantilt
ISBN 9789460043222
Verschenen in april 2017
Bestelinformatie
Bestel hier als hardcover bij Athenaeum Boekhandel (€ 29,50)
, voorman van de Tachtigers){kind=link}