Erg bekend is hij niet in Nederland, Walter Kempowski. Zeker niet in vergelijking met andere Duitse schrijvers van na de oorlog zoals Günter Grass, Heinrich Böll en – voor de iets beter ingevoerde in de Duitse literatuur – Uwe Johnson. Zijn Nederlandse Wikipedia-pagina telt een magere tien regels. De bibliografie die erop volgt heeft er meer dan veertig, dat dan weer wel. De Duitse Wiki komt zelfs tot vierenvijftig. Hij heeft ontzettend veel geschreven, deze in 1929 als zoon van een reder in Rostock geboren chroniqueur van de twintigste eeuw. Geschreven, of misschien kun je beter zeggen: geproduceerd. Want lang niet alles wat hij heeft geschreven, heeft hij zelf geschreven.
Sterker nog, zijn hoofdwerk, Das Echolot – waarvan onlangs het laatste deel onder de titel Zwanenzang 1945 in een uitstekende Nederlandse vertaling is verschenen, dank aan Gerrit Bussink en Izaak Hilhorst – bestaat uit ongeveer achtduizend pagina’s waarvan er maar enkele van de hand van Kempowski zelf zijn. De rest is één gigantische collage van stemmen, berichten, brieven, dagboeknotities, krantenartikelen, getranscribeerde radioberichten en wat dies meer zij, van en over mensen die op de een of andere manier bij de Tweede Wereldoorlog waren betrokken. Van Hitler, Churchill en Stalin tot de man en de vrouw in de straat. Chronologisch, maar zonder commentaar, zonder duiding. Daar mag de lezer zelf voor zorgen.
Hoe komt een schrijver – want dat was Kempowski wel degelijk – ertoe om zijn halve productieve leven in te zetten voor het verzamelen, knippen en plakken van teksten van anderen? Waarom gebruikt hij niet zijn eigen stem, waarom geeft hij die weg? Kempowski’s biograaf en naaste medewerker Dirk Hempel schetst in een beknopte biografie de Werdegang van deze kroniekschrijver-pur-sang.
Kinderen zonder vaders
Rostock 1929, Walter wordt geboren als laatste in een rijtje van drie kinderen. Zuster Ursula en broer Robert zijn respectievelijk zeven en zes jaar ouder. De familie van vaders kant is een typisch voorbeeld van Deutsches Bürgertum: in de negentiende eeuw opgestegen uit de West-Pruisische armoede, fortuin gemaakt in de scheepvaart, nu eigenaar van een bloeiende rederij. Denk Buddenbrooks. Zijn moeder, een Collasius, is afkomstig uit een adellijke familie. Het gezin Kempowski behoort duidelijk tot de upper class van Rostock. Een hecht gezin ook, in een beschermde omgeving. Dat blijft zo tot en met de eerste oorlogsjaren. Weliswaar moet vader Karl Georg al in 1940 het leger in, maar als stafofficier in Stettin blijft hij in ieder geval in de buurt. De grote verandering komt met het bombardement op Rostock eind april 1942. De hele stad ligt in puin. Voor Walter is het het einde van zijn onbezorgde jeugd. Kort daarna moet hij als Flakhelfer – assistent bij het luchtafweergeschut – aan de slag. Hitlerjugend tegen wil en dank. Vader, die in 1944 naar het Oostfront wordt gestuurd, overleeft de oorlog niet. Walter behoort, net als veel van zijn leeftijdsgenoten, tot de Vaterlose Generation.
Dat tekent hem natuurlijk. Na de oorlog moet hij zijn middelbare school nog afmaken, maar liever lummelt hij wat rond en bouwt hij aan zijn spijbel-record. Hij luistert samen met zijn broer naar Amerikaanse jazz, iets wat niet erg op prijs wordt gesteld in de Sovjetische Besatzungszone waar Rostock deel van uitmaakt. Van de Sovjets moest hij sowieso niets hebben. En dat zou hem nog duur komen te staan: toen hij eind jaren veertig op een reisje naar Hamburg rondbazuinde dat er scheepsladingen goederen vanuit de DDR naar het Oosten werden getransporteerd – en dat met vrachtbrieven van de familierederij kon bewijzen – was het gedaan. Terug in Rostock wordt hij gearresteerd en wegens spionage tot vijfentwintig jaar tuchthuis veroordeeld. Zelfs zijn moeder Margarethe wordt opgepakt, omdat zij de ‘volksvijanden’ Walter en Robert niet had aangegeven. Walter zou er nog jaren een schuldgevoel aan overhouden.
Onderwijzer
Acht jaar tuchthuis worden het uiteindelijk, acht jaar Bautzen, een provinciestadje in het uiterste zuidoosten van de DDR. Daarna, in 1956, wordt hij vervroegd vrijgelaten.
Bautzen zal een beslissende invloed op zijn leven hebben. Niet omdat hij daar zo heeft geleden, integendeel. Bautzen was een belangrijke, vormende tijd voor Kempowski. Daar werd hij – midden twintig inmiddels – eindelijk volwassen, daar leerde hij van zijn medegevangenen al die verschillende stemmen kennen die hij later in zijn boeken heeft verwerkt. Daar is hij, kortom, schrijver geworden.
Maar van de Sovjets, net als van de DDR, moest hij nog steeds niets hebben. Hij vertrekt stante pede naar de Bondsrepubliek, waar hij in Göttingen pedagogiek gaat studeren, in Duitsland vooral een voorbereiding op het onderwijzersberoep. De in Göttingen onderwezen pedagogiek – reik de kinderen wat aan, laat ze zelf onderzoeken, treed vooral op als mentor, niet als leraar die alles weet – spreekt hem aan, en een paar jaar later is hij daadwerkelijk onderwijzer in Breddorf, een dorpje in de buurt van Bremen. De school bestaat uit één klas met kinderen van verschillende leeftijden en Kempowski kan er zijn pedagogische inzichten naar hartenlust botvieren. Geen onderwijsinspectie in de buurt.
Een veredelde boekhouder
Niettemin, het schrijverschap blijft kriebelen. Maar het duurt nog lang voordat hij zijn eersteling kan publiceren. Al in 1962 begon hij aan Im Block, de – vooral nuchtere – beschrijving van alles wat er in Bautzen was gebeurd. Pas in 1969, nadat hij talloze ‘definitieve’ versies aan de uitgever had aangeboden, kwam het boek op de markt. Een debuut op zijn veertigste. Hier maakt de biografie van Hempel een interessante draai. Waar hij zich tot dan toe heeft geconcentreerd op een feitelijke beschrijving van Kempowski’s leven, gaat Hempel zich nu steeds meer richten op de receptie van diens werk in de Duitse literaire wereld. En ontpopt hij zich, nee niet tot hagiograaf – daarvoor is Hempel als naaste medewerker van de grote archivaris Kempowski toch te nuchter – maar toch zeker als vurig pleitbezorger van zijn leermeester in de discussies die de komende decennia door het werk van Kempowski worden opgeroepen.
Die discussies zijn heftig, en ze gaan in golven. Im Block passeert nog tamelijk geruisloos en wordt ook nauwelijks verkocht. Anders is dat met Tadellöser & Wolff uit 1971, een enigszins verhulde familiegeschiedenis over zijn eigen jeugd in Rostock. Het publiek is enthousiast, de kritiek niet. Met name zijn collega-schrijvers, de Grassen en de Bölls van de Gruppe 47, Peter Handke, Ingeborg Bachman, ze vinden het allemaal maar niks wat hij doet. Enerzijds is hij in hun ogen vooral een veredelde boekhouder en geen romanschrijver, en anderzijds, erger nog: hij is niet links! Hij lijkt zijn jeugd in Rostock, die beschermde tijd, zelfs tijdens de eerste oorlogsjaren, haast te verheerlijken! Terwijl, dat was toch de tijd van het opkomend nazisme, daar kun je toch niet gezellig over schrijven! En geen woord, nou ja, één klein krantenberichtje in de zijlijn van het verhaal, over Auschwitz! Nóg erger misschien: hij heeft niets met de DDR! Maar ja, dat was natuurlijk kinnesinne volgens zijn critici, acht jaar Bautzen immers.
Dit werk is een wonder
Als gezegd, Hempel kiest hier structureel de kant van Kempowski. De ondertitel van zijn biografie is veelzeggend: Eine Bürgerliche Biographie. Kempowski was een burgerlijke liberaal die zich niets gelegen liet liggen aan de toevallig in zwang zijnde ideologieën. En als gezegd: de discussies gaan op en neer. Tadellöser & Wolff krijgt in eerste instantie forse kritiek, maar later, als het onderdeel wordt van het gigantische project Deutsche Chronik – negen delen, bijna drie en een half duizend pagina’s – wordt het werk op zijn waarde geschat: zo moet je schrijven, laten zien hoe het was, niet interpreteren. Dat kan de lezer zelf wel.
Toen moest Das Echolot nog komen. Aan dat achtduizend pagina’s tellende project was hij ook al in de jaren zestig begonnen. In eerste instantie was het werk geconcipieerd als een collage die de hele oorlog zou moeten beslaan. Maar uiteindelijk zijn het maar een paar episoden geworden. Wel cruciale. Zo loopt Zwanenzang 1945 van Hitlers verjaardag op 20 april 1945 tot de bevrijdingsdag drie weken later.
Dit keer waren de kritieken juichend. Der Spiegel schreef: ‘Zo wordt geschiedschrijving een belevenis. Dit werk is niet alleen uniek, het is een wonder.’ De Frankfurter Allgemeine toept er nog overheen: ‘Als de wereld nog ogen heeft, dan beschouwt het dit boek als een van de grootste literaire werken van deze eeuw.’ Plagiaat, even dook het woord nog op, maar de critici waren inmiddels ver in de minderheid.
Bloomsday 1997
Kempowski overleed uiteindelijk in 2007, nadat hij nog een paar bijzondere projecten heeft voltooid. Heel grappig vind ik Bloomsday 1997: precies vijfenzeventig jaar na de verschijning van Joyce’s Ulysses gaat Kempowski er ook een hele dag voor zitten. Ondersteund door een tiental medewerkers noteert hij van alles wat hij die dag op TV en radio en in de kranten voorbij ziet komen. Hij zapt zich een ongeluk. En laat alles weer nauwgezet transcriberen. Het resultaat: een Bloomsday in 1997!
Ik realiseer me dat ik niets heb geschreven over Kempowski’s persoonlijke leven. Was hij getrouwd, met wie dan, hoe verliep dat leven, was het een gelukkig huwelijk? Grappig, ook Hempel zegt er nauwelijks iets over. Het gaat in deze biografie over de schrijver en de chroniqueur. Het gaat erom, moet Hempel gedacht hebben, wat de man heeft geproduceerd. De rest mag de lezer er zelf bij bedenken.
Walter Kempowski, Eine Bürgerliche Biographie
Dirk Hempel
Pantheon Verlag
ISBN ebook 9783641293611
Verschenen in juli 2022
Bestelinformatie
