De biografie van de in 2005 overleden striptekenaar/schrijver Marten Toonder is een zeer lezenswaardig boek, oogt compleet en is goed gedocumenteerd. Biograaf Wim Hazeu had toegang tot het volledige archief van Marten Toonder. Deze nalatenschap was een onuitputtelijke bron, aangezien Toonder weinig weggooide. Het resultaat mag er zijn, een ambachtelijk vervaardigde biografie over een bijzonder leven.
Ambitie
Marten Toonder werd geboren op 2 mei 1912 in Rotterdam. Broer Jan Gerhard kwam twee jaar later ter wereld. Vader was gezagvoerder op de grote vaart. De zoons waren vooral op de moeder aangewezen, die het moeilijk had met haar rol van zeemansvrouw. De sprookjes die zij aan haar zoons voorlas maakten grote indruk op Marten. De illustraties van Gustave Doré en het luisteren naar de verhalen wekten bij hem het verlangen naar een fantasiewereld die een leidende rol zou spelen in zijn verdere leven.
Het zeemansleven van Marten Toonder senior spreekt zeer tot de verbeelding van zijn zoons Marten en Jan Gerhard. Senior neemt van zijn reizen stripbijvoegsels mee van Amerikaanse zondagsbladen. De strips wekken de interesse van zijn zoons. Senior waagt ook een poging aan het vervaardigen van beeldverhalen, zonder al te serieuze bedoelingen. Maar zoon Marten blijkt wel degelijk ambitie te hebben om professioneel tekenaar te worden. In 1931 neemt vader hem mee op een zeereis. In Zuid Amerika ontmoet Marten een tekenaar/animator die hem bruikbare adviezen geeft. Op de terugreis vraagt vader of zijn zoon nog steeds tekenaar wil worden. Marten is alleen maar gesterkt in zijn verlangen om een creatief beroep uit te oefenen. Vader zwicht uiteindelijk. Na het vervullen van de dienstplicht zal Marten een jaar de tijd krijgen om te bewijzen dat hij ‘met poppetjes tekenen zijn brood kan verdienen’.
Met jeugdliefde Phiny Dick, eveneens kind van een gezagvoerder op zee, deelt hij zijn passie voor tekenen. Wandelen in het Baarnse Bos biedt de nodige inspiratie: ‘In dit magische bos fantaseert het jonge paar over aardgeesten en andere eigenaardige wezens, terwijl ze in het maanlicht tussen de bomen lopen of op een omgevallen stam bij de Kleine of Grote Kom zitten(…) Phiny is de eerste die deze nieuwe ervaring omzet in een creatie. In een schoolschriftje maakt zij de eerste opzet voor het later in boekvorm uitgegeven verhaal Pijper, het Bosmannetje.’
Lastige werkgever
Hazeu beschrijft hoe Toonder zich redelijk ongeschonden door de oorlogsjaren manoeuvreert. Lidmaatschap van de Kultuurkamer is onontkoombaar om zijn studio draaiende te kunnen houden. De verhouding van Toonder met de tekenaars en schrijvers van zijn studio is niet om over naar huis te schrijven. Toonder had een goed gevoel voor kwaliteit; hij trok vele getalenteerde tekenaars en schrijvers aan maar had moeite om een goede werkrelatie te onderhouden. Zo was hij bang om directe feedback te geven. Om een confrontatie te vermijden begaf hij zich tijdens de middagpauze naar de tekentafels om daar correcties aan te brengen in de schetsen van zijn medewerkers. Daarnaast was hij notoir in het onthouden van erkenning voor de bijdrages van zijn medewerkers.
Deze kille benadering en het gebrek aan communicatieve vaardigheden van Toonder gaf op zakelijk gebied de nodige problemen. Omdat Toonder zijn verwachtingen niet duidelijk maakte ontstonden er vaak misverstanden. Medewerkers die dachten groen licht te hebben gekregen, kwamen van een koude kermis thuis. Frustrerend, wanneer er veel werk was verricht dat vervolgens werd afgekeurd. Wanneer Toonder in 1965 naar Ierland verhuist, valt de grootste last van het werkgeverschap van hem af en kan hij zich meer toeleggen op de creatieve aspecten van zijn werk.
Problematische familieverhoudingen
Toonder sticht een gezin met Phiny, ze krijgen twee zoons en adopteren twee dochters. Phiny onderhoudt de contacten met de kinderen en zorgt dat Marten ongestoord kan werken. Ze is ook betrokken bij zijn creatieve werk en voorziet dit van commentaar. Hoezeer Toonder op zijn vrouw steunt, wordt duidelijk na haar overlijden in 1990. Toonder kampt met schuldgevoelens. Had hij zichzelf niet teveel op de eerste plaats gezet waar het zijn vrouw betrof? Phiny’s vriendin Jeanne Dirkzwager fungeert als klankbord en probeert hem ervan te overtuigen dat het schuldgevoel misplaatst is: Phiny had voor hem geleefd en vond daarin haar levensgeluk . Jeanne raadt hem aan te beginnen met zijn autobiografie. Het eerste deel, getiteld Vroeger was de aarde plat. Autobiografie 1912-1939 komt in 1992 gereed. De boekpresentatie valt hem zwaar. Hij is nog steeds in een innerlijke staat van ontreddering. Tien dagen na de presentatie sterft zijn aangenomen dochter Jeannette op 44 jarige leeftijd. Later dat jaar verliest hij zijn broer Jan Gerhard. Enkele jaren later zal hij ook zijn andere aangenomen dochter Mari-Lou en zijn zoon Onno verliezen. Met zijn overgebleven zoon Eiso heeft hij een afstandelijke relatie. Toonder is, wellicht uit onvermogen, gereserveerd. Eiso biedt hulp op praktisch vlak en probeert op deze manier dichter bij zijn vader te komen.
Nieuwe relaties
Toonder ontvangt regelmatig brieven van dames, waar hij doorgaans niets mee doet. Begin jaren ’90 legt hij echter contact met een bewonderaarster, Linde, een 45 jaar jongere gescheiden vrouw, met wie hij zijn belangstelling voor mystieke aangelegenheden deelt. Zij begeleidt hem naar diverse manifestaties en neemt de public relations voor haar rekening. Hiermee komt zoon Eiso op het tweede plan te staan. Eiso trekt zich van zijn vader terug wanneer Linde stukken van het tweede deel van de autobiografie van Toonder Het geluid van bloemen. Autobiografie 1939-1945 mag meelezen en corrigeren en hiervoor ook de credits krijgt. Wanneer in 1992 zijn broer Jan Gerhard overlijdt, heeft hij veel aan Linde’s steun. Na enkele jaren strandt de liefdesrelatie. Een nieuwe vriendin, componiste Tera de Marez Oyens, komt in zijn leven. Hij trouwt met haar in 1996, maar het huwelijk is geen lang leven beschoren. Tera zal na enkele maanden overlijden aan een ongeneeslijke ziekte.
Terug in Nederland
De laatste jaren van zijn leven brengt Toonder noodgedwongen door in Nederland. Na een mislukte zelfmoordpoging in 2001 wordt hij door zijn kleindochter naar Nederland gehaald. Zijn laatste jaren slijt hij in het Rosa Spierhuis in Laren. Hij krijgt daar nog een relatie met een medebewoonster en ontvangt regelmatig bezoek van vrienden. Toch verlangt Toonder naar het levenseinde. Dit komt in 2005. Zoon Eiso is niet bij de crematie aanwezig.
Marten Toonder. Biografie
Wim Hazeu
Uitgeverij De Bezige Bij
ISBN 9789023473183
Verschenen oktober 2012
Bestelinformatie
Bestel hier als hardcover bij Athenaeum Boekhandel (€ 24,90)
Bestel hier als ebook bij Athenaeum Boekhandel (€ 12,99)
Bestel hier als hardcover bij bol.com (€ 24,90)
Bestel hier als ebook bij bol.com (€12,99)
