Svetlana, de dochter van Stalin, een biografie van Rosemary Sullivan

Ze had liever gezien dat haar moeder met een timmerman was getrouwd, maar ze droeg haar lot manmoedig. Svetlana Alliluyeva ontdekte pas in 1942, toen ze op aandrang van haar vader Engels studeerde, dat haar moeder zelfmoord had gepleegd. Ze las Life, Fortune en Illustrated London News, om de taal van de bondgenoten onder de knie te krijgen, en stuitte op een artikel over het persoonlijke leven van haar verwekker. Daarin stond het, zwart op wit. Rosemary Sullivan schreef een hartverscheurend mooie biografie van Svetlana Alliluyeva, van wie heel haar leven in het teken zou staan van dit simpele gegeven: haar moeder trouwde niet met een timmerman, maar met Jozef Stalin.

In 1957 deed ze afstand van de naam die haar brandmerkte en nam ze die van haar moeder aan. Niet dat het hielp. “Ik zal altijd de politieke gevangene blijven van mijn vaders naam.” Chroetsjov had tijdens een geheime rede op het Twintigste Partijcongres van de Communistische Partij de misdaden van Stalin uit de doeken gedaan. Zelf wist ze al eerder van de hoed en de rand. Ouders van vriendinnetjes verdwenen, familieleden van haar moeder verdwenen, haar eerste minnaar – de Joodse cineast Aleksej Kapler – kwam vijf jaar lang in een goelag terecht. Ze voelde wel degelijk loyaliteit voor haar vader, maar de herinneringen aan haar idyllische jeugd in Zoebalova – zijn datsja – maakte stilaan plaats voor angst en weerzin. Ze was erbij toen Stalin stierf. Hij hief zijn linkerarm op en vervloekte de aanwezigen, inclusief zijn eigen dochter.

Svetlana op schoot van Beria. Op de achtergrond: Stalin aan het werk.

Svetlana nam het op voor de vervolgden toen de “dooi” van Chroetsjov een halfslachtige bleek te zijn. (In hetzelfde jaar dat de destalinisatie werd ingezet, rolden Russische tanks in de straten van Boedapest, om de Hongaarse opstand de kop in te drukken). Ze prees publiekelijk Ilja Ehrenburg, die vanwege zijn roman De dooi in ongenade was gevallen bij het regime, en roemde zijn “zeldzame talent om woorden van waarheid te vinden en hardop uit te spreken, zonder de dubbelhartigheid die voor velen van ons, leden van de moderne Sovjetintelligentsia, een tweede natuur is geworden.”

Op 19 maart 1967 vluchtte ze de Amerikaanse ambassade in Delhi binnen. Ze kreeg tot haar grote verbazing toestemming om de as van haar geliefde Brajesh Sing – een Indiase communist – in de Ganges uit te strooien. Haar volwassen kinderen Josef en Katja liet ze alleen achter in de Sovjet-Unie. De Amerikanen zaten in hun maag met de asielaanvraag. Foy Kohler, staatssecretaris voor Buitenlandse Zaken in de regering-Johnson en oud-ambassadeur in de USSR, ontplofte van woede: “Zeg dat ze dat mens onmiddellijk de ambassade uit gooien. Dat ze haar op geen enkele wijze mogen helpen.” Hij wilde de schoorvoetende detente met de Russen niet in gevaar brengen. Die vermoedden inderdaad de hand van de CIA in de geslaagde vluchtpoging. Een Pavlov-reactie, aldus Svetlana. “Ze geloven alleen in handelingen die worden aangestuurd door een of andere organisatie – inderdaad, door het collectief – en ze zijn altijd ontzettend boos als ze merken dat, ondanks hun pogingen van vijftig jaar om mensen in Rusland hetzelfde te laten denken, dezelfde mening, hetzelfde politieke standpunt te hebben…als ze merken dat al dat werken dat in vijftig jaar is verzet, tevergeefs blijkt en mensen nog steeds iets van zichzelf hebben, dan worden ze heel, heel erg boos,” zegt ze in een interview. De KGB zette een lastercampagne op touw waarin de dochter van Stalin werd voorgesteld als een promiscue en labiele vrouw die haar kinderen voor wat zilverlingen verraden had.

Haar autobiografie Twintig brieven aan een vriend maakte haar schatrijk. In Only one year, haar tweede boek, rekende ze definitief af met haar vader. “Je had de sterken, die hij nodig had; de gelijken, die in de weg stonden; en de zwakkelingen, die voor niemand enig nut hadden. Ik geloof niet dat hij ooit in gewetensnood heeft verkeerd.” Maar the American Way of Life viel ook niet mee. Svetlana raakte verstrikt in de sektarische leefgemeenschap van Olgivanna Wright, de weduwe van Franklin Lloyd Wright, en trouwde halsoverkop met zijn leerling Wesley Peters. Die had het – als we de biograaf mogen geloven – vooral op haar kapitaal voorzien. De dochter van Stalin werd een bezienswaardigheid in Taliesin, iemand die geld in het laatje bracht. Het enige goede dat ze aan het huwelijk overhield was haar dochter Olga.

De dochter van Stalin van Rosemary Sullivan is het verhaal van een intelligente, hypersensitieve vrouw die in het reine moest zien te komen met het feit dat haar vader een van de grootste massamoordenaars van de wereldgeschiedenis is geweest. “Je bent Stalins dochter. Dan ben je al dood. Dan is je leven al afgelopen. Je kunt je eigen leven niet leiden. Je kunt geen enkel leven leiden. Je bestaat slechts als verwijzing naar een naam,” laat Svetlana zich ontvallen in een interview met Meryle Secrest. Rosemary Sullivan toont met uiterste precisie aan dat die zwartgallige kijk op haar leven slechts gedeeltelijk waar was. Svetlana Alliluyeva heeft – “binnen het beperkte kader van het noodlot” – wel degelijk geleefd.

De dochter van Stalin
Rosemary Sullivan
De Geus
ISBN 9789044525106
Verschenen in juli 2016