Richard Sorge. De Russische James Bond

Vergeet Mata Hari, de Cambridge 5 en iedereen uit het oeuvre van John le Carré. Richard Sorge, een Sovjet-spion in Japan, steekt ze allemaal in z’n zak. Deze voor veel mensen onbekende Duitser was in de jaren 30 en het begin van de Tweede Wereldoorlog door de Russische militaire geheime dienst uitgezonden naar Tokyo. Daar wist hij jarenlang enorm veel cruciale informatie te verzamelen, zeker toen de oorlog eenmaal was uitgebroken. Owen Matthews schreef over hem de biografe De Onfeilbare Spion, Richard Sorge, Stalins geheim agent. Het is een fascinerend verhaal van een arme Duitse jongen die zich als spion met groot gemak beweegt in de hoogste kringen van Nazi-Duitsland, terwijl hij ondertussen informatie verzamelt voor de Sovjet-Unie.

Zijn verhaal begint na de Eerste Wereldoorlog, Sorge was als korporaal actief geweest aan het Oostfront. Na de Duitse nederlaag was Sorge gedesillusioneerd geraakt over het land waar hij voor had gevochten. Hij voelde zich door de keizer en diens regering gebruikt voor een zinloze oorlog, die eenmaal beëindigd ook nog eens leidde tot bittere armoede onder de bevolking, en dan met name onder het voormalige kanonnenvlees.

Er was in die tijd nog zo’n gedesillusioneerde Duitse korporaal diie koos een extreemrechtse oplossing voor zijn frustratie. Sorge koos voor het marxisme. Hij werd actief in de communistische partij van Duitsland, die onder leiding van mensen als Rosa Luxemburg en Karl Liebknecht vergeefse pogingen deed om de Russische revolutie te laten overslaan naar Duitsland. De eerste jaren werden ze in die pogingen nog gesteund door de Sovjet Unie. In 1919 was in Moskou de Komintern opgericht, bedoeld om communistische partijen over de hele wereld te ondersteunen in het omverwerpen van hun regering en het uitroepen van de revolutie.

Komintern

Toen die pogingen feitelijk overal spaak liepen werd de Komintern steeds meer een instrument voor het consolideren van de Russische revolutie. Sorge was erg actief geweest in de Duitse tak van de Komintern en had zo de aandacht van de Russen getrokken. Ze vroegen hem om naar Moskou te komen om te werken voor de inlichtingendienst van de Komintern.

Sorge was geknipt voor het werk als spion. Hij was gek op de wereld van actie en gevaar, was niet bang en heel charmant waardoor hij makkelijk contact maakte, zowel bij mannen als bij vrouwen. Hij liet in zijn carrière een spoor van ontroostbare vrouwen, verloofdes, vriendinnen en maîtresses achter.

Na opwarmposten in Scandinavië̈, Engeland en China werd Sorge in 1933 uitgezonden naar Tokio. Zijn dekmantel was journalistiek werk voor de Getreide Zeitung, een gortdroog agrarisch tijdschrift dat schreef over oogsten over de hele wereld. Toen hij in China zat had hij ook al voor dat blad geschreven en daar de interesse gewekt van het hardcore Naziblad Zeitschift für Geopolitiek.

Sorge werd in Japan correspondent voor het blad en kwam zo in contact met hooggeplaatste Nazi’s in Tokio. Hij werd uiteindelijk zelfs lid van de NSDAP, waarmee hij volgens Matthews waarschijnlijk de enige ter wereld was die tegelijkertijd lid was van de NSDAP én van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie.

De belangrijkste opdracht voor Sorge was om erachter te komen of Japan plannen had om de Sovjet-Unie aan te vallen, al dan niet in samenwerking met de Duitsers. Die vraag was niet zo makkelijk te beantwoorden, omdat de Japanse regering enorm verdeeld was. Officieel was keizer Hirohito de absolute machthebber, maar de adel en het leger gingen in toenemende mate hun eigen gang. Sorge stortte zich in het sociale leven van Tokio;

“Bij elke sociale gelegenheid die hij bijwoonde trok hij een massa bewonderaars aan. Hij was het middelpunt van elk feest, hij was een feesttijger.”

Wat zijn werk bepaald niet makkelijker maakte, waren de zuiveringen waarmee Josef Stalin in Moskou zijn macht aan het versterken was. Vooral onder de geheime diensten vielen slachtoffers bij bosjes. De meeste directeuren waar Sorge aan moest rapporteren hielden het niet langer dan een half jaar tot een jaar vol, voordat ze in ongenade vielen bij Stalin en verdwenen in de Goelags of eindigden voor het vuurpeloton.

Toen Stalin in 1936 spionnen begon terug te roepen naar Moskou, voor het ‘krijgen van nieuwe instructies’ was Sorge dan ook niet happig om op dat bevel in te gaan. “Ik kom zo snel als ik kan”, telegrafeerde hij terug. Maar hij ging nooit, en redde daarmee voorlopig zijn leven.

Zijn weigering om terug te komen beïnvloedde wel enorm zijn effectiviteit als spion. Hij was Duitser én hij was een “niet-teruggekeerde”, meer had de notoir paranoïde Stalin niet nodig om de rapporten van zijn spion in Tokio te wantrouwen. Onverstandig van de dictator, want in die rapporten waarschuwde Sorge er meerdere malen voor dat de Nazi’s plannen maakten om de Sovjet-Unie binnen te vallen. Zijn waarschuwingen kwamen voor een deel niet eens bij Stalin terecht, omdat de directeur van de geheime dienst de waarschuwingen die niet door durfde te geven. Hij wist dat Stalin ze niet wilde horen. En de directeur wist door het lot van zijn vele voorgangers wat er kon gebeuren als je Stalin boos maakte…

Inval

Toen de Duitsers in 1941 de Sovjet Unie daadwerkelijk binnenvielen werd Sorge eindelijk serieus genomen. Zijn informatie uit Japan, die keer op keer juist bleek te zijn, was nu van cruciaal belang voor het verloop van de oorlog en voor het voortbestaan van de Sovjet-Unie. Een tweefrontenoorlog zou het door de vele zuiveringen verzwakte Rode Leger niet overleven. Daarom was de informatie uit Tokio zo belangrijk. Hadden de Japanners plannen voor een aanval in het oosten van de Sovjet-Unie? Sorge kon Moskou geruststellen, de Japanners zouden zich gaan richten op de Pacific, op Nederlands-Indië en de Filippijnen; de Verenigde Staten waarschuwde hij voor de aanval op Pearl Harbor, 3 maanden voordat die plaats zou vinden. Er zou geen tweede front komen, en o ja, nu Moskou en Leningrad stand hielden maakten de Duitsers plannen om op te rukken naar Stalingrad.

Het zouden zijn laatste berichten blijken te zijn. De Japanse geheime dienst joeg al jaren op de spionnencel van Sorge en in oktober 1941 kregen ze hem te pakken. Na zes dagen verhoor was Sorge bereid een verklaring af te leggen. Een van zijn ondervragers was zo slim om pen en papier in zijn cel te leggen: Sorge zette een bekentenis op papier die haast een autobiografie was van zijn spionnenleven. De zorgeloze toon van die geschreven bekentenis, waar Matthews voor zijn biografie uiteraard dankbaar gebruik van maakt, lijkt er op te duiden dat Sorge hoopt dat de Sovjet-Unie hem in een spionnenruil zouden betrekken. Die hoop is tevergeefs. Sorge wordt ter dood veroordeeld en in 1944 opgehangen.

Richard Matthews schreef een meeslepende biografie van deze voor mij onbekende meesterspion. Gebaseerd op uitzonderlijk materiaal als de autobiografie/bekentenis van Sorge maar ook op uniek materiaal uit de Sovjetarchieven, waar Matthews heeft achterhaald hoe er in Moskou over hun top-spion werd gedacht. Het is een meeslepend waargebeurd verhaal dat kan wedijveren met verzonnen verhalen als die over James Bond. Diens geestelijk vader Ian Fleming zei over Richard Sorge: “De ontzagwekkendste spion uit de geschiedenis.”

De Onfeilbare Spion, Richard Sorge, Stalins geheim agent.
Owen Matthews
Uitgeverij Nieuw Amsterdam
ISBN 978 90 468 2120
Verschenen in juni 2019

Bestelinformatie