Geert Wilders. Portret van een politiek ondernemer

Toen de PVV van Geert Wilders bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer op 22 november 2023 met 37 zetels de grootste partij werd, met het gevolg dat Wilders mogelijk premier wordt, zijn uitgeverijen naarstig op zoek gegaan naar een mogelijkheid om zo snel mogelijk een actuele biografie van Wilders op de markt te brengen. Uitgeverij Prometheus koos ervoor de biografie van Meindert Fennema uit 2016 aan te laten vullen met een overzicht van de periode 2016 -2023 van de hand van Geerten Waling. De vraag is wat zo’n levensbeschrijving toevoegt aan de stortvloed van artikelen over Wilders die op dit moment in de media verschijnt. Is het optreden van Wilders, die nu de hoofdrol speelt bij de vorming van een nieuw kabinet, beter te begrijpen als je deze biografie hebt gelezen? Mijn antwoord is: een beetje.

Op de rechterflank van de VVD

Geert Wilders werd in 1963 geboren in Venlo. Hij volgde de Havo en vertrok na zijn eindexamen voor twee jaar naar Israël. Van daaruit reisde hij veel naar landen in het Midden-Oosten. Terug in Nederland haalde hij enkele certificaten bestuurskunde bij de Open Universiteit, verhuisde naar Utrecht en ging werken bij de Sociale Verzekeringsraad. In die tijd benutte hij zijn vakanties om te reizen in Oost Europa.

In 1990 werd hij bij de VVD-fractie in de Tweede Kamer aangenomen als beleidsmedewerker sociale zekerheid. Frits Bolkestein leidde toen de fractie en schakelde Wilders ook in voor het schrijven van stukken over buitenlandse politiek.

In 1998 werd Wilders kamerlid. Hij positioneerde zich binnen de fractie op de rechtervleugel en liet zich steeds minder gelegen liggen aan de fractiediscipline. In 2004 stelde fractievoorzitter Jozias van Aartsen hem voor de keus: aanpassen aan de standpunten van de fractie of de fractie verlaten.

Wilders koos voor het laatste en ging verder als de Groep Wilders. Als eenling profileerde hij zich met zijn kritiek op de islam. Aanvankelijk, we hebben het over de jaren na de aanslag op de Twin Towers en de moord op Theo van Gogh, keerde hij zich tegen het moslimterrorisme, maar al spoedig tegen de gehele islam. De retorische kunstgreep die hij daarvoor uithaalde is de ontkenning dat de islam een godsdienst is. Hij noemde en noemt de islam consequent een politieke ideologie. Na de moord op Theo van Gogh kregen Ayaan Hirsi Ali en Wilders permanente persoonsbeveiliging. Voor Wilders duurt die tot op heden voort.

Onbetrouwbaar

Bij de Kamerverkiezingen van 2006 haalt Wilders, die inmiddels de PVV heeft opgericht, negen zetels. Vier jaar later groeit dat aantal tot 24. De PVV gedoogt in 2010 een kabinet van VVD en CDA onder leiding van Mark Rutte. Een kabinet dat het CDA uiteindelijk de kop zal kosten. Wilders laat het kabinet vallen wanneer hij de verhoging van de AOW-leeftijd, waar hij tijdens de formatie mee akkoord was gegaan, toch niet voor zijn rekening wil nemen. Vanaf dat moment geldt hij voor Rutte als een onbetrouwbare partner waarmee de VVD niet meer wil samenwerken. Hij blijft tot 2023 opereren als een politieke eenling die met een fractie van wisselende omvang de publieke opinie blijft domineren. Politieke invloed heeft hij steeds minder totdat Dilan Yesilgöz tijdens de verkiezingscampagne in 2023 de deur openzet voor samenwerking met de PVV en dat moet bekopen met een zware verkiezingsnederlaag. De rechtse VVD-kiezers stemmen massaal op de PVV. Wilders’ partij wordt veruit de grootste. Of dat kan leiden tot een kabinet-Wilders moet worden afgewacht.

Politiek strateeg

Meindert Fennema, hoogleraar politicologie aan de Universiteit van Amsterdam, schreef al in 2010 een biografie over Wilders, die hij in 2016 heeft herzien en aangevuld. Fennema, die in 2023 overleed, nam het ondanks zijn communistische verleden en zijn activiteiten binnen Groen Links op voor Wilders, zoals hij dat eerder ook al deed voor Hans Janmaat, de leider van de Centrumpartij. Fennema is principieel van mening dat het rechts-extremisme met politieke middelen en niet via de rechter moet worden bestreden. Hij staat voor de vrijheid van meningsuiting van Wilders, die hij overigens nooit heeft gesproken. Fennema heeft bewondering voor Wilders’ vakmanschap. Wilders is geestig, intelligent, een woordkunstenaar, de beste debater in de Kamer en een politiek strateeg die het Reglement van Orde van de Tweede Kamer als geen ander naar zijn hand weet te zetten. Fennema heeft ook waardering voor het vakmanschap van een aantal PVV-kamerleden van het eerste uur zoals Raymond de Roon, Tony van Dijck en Barry Madlener. Dat wil overigens niet zeggen dat Fennema de opvattingen van Wilders en de PVV steunt. Voor de weigering van Wilders om een onderscheid te maken tussen gematigde en radicale interpretaties van de islam heeft hij geen goed woord over. Lopende het boek komen Wilders’ greatest hits successievelijk aan de orde: het polenmeldpunt, de Nexit, de kopvoddentaks, de minder Marokkanenuitspraak, Henk en Ingrid, het nepparlement. Het leest als een feest van herkenning.

Totale controle

Als je het leven en de politieke carrière van Wilders overziet dan kun je het beeld dat uit het boek oprijst wat mij betreft karakteriseren met drie trefwoorden: einzelgänger, controlefreak en dramaqueen. Wilders is altijd een eenling geweest. Hij trekt zijn eigen plan, is niet bang alleen te staan en kan zich moeilijk voegen in een groep. Dat heeft geleid tot zijn vertrek uit de VVD. De reden dat hij geen ledenpartij wilde oprichten is niet alleen dat hij LPF-achtige toestanden wilde vermijden, maar ook dat hij de volledige controle wenst te behouden. Hij duldt niemand naast zich die hem controleert of corrigeert. En ten slotte wil Wilders graag de rol spelen van de zelfbenoemde martelaar die zegt niet anders te kunnen en het allemaal niet voor zichzelf te doen maar voor de vrijheid van de  Nederlanders. Terwijl een groot deel van die Nederlanders waarschijnlijk denkt dat het zou helpen als hij zijn visie op de islam wat meer in overeenstemming zou brengen met de werkelijkheid. Die drie eigenschappen die uit de biografie naar voren komen helpen mogelijk bij het beoordelen van de kans op een geslaagde formatie en een succesvol kabinet.

Haastwerk

De biografie biedt enig inzicht in het karakter van Wilders, maar het boek heeft ook gebreken. De eerste hoofdstukken zijn goed. Fennema schreef het boek oorspronkelijk in 2010 en herzag het in 2016. Waling liet Fennema’s werk intact en schreef een aanvullend hoofdstuk over de jaren 2016 tot 2023. De eerste acht hoofdstukken in het boek zijn afgewogen. Maar de laatste twee hoofdstukken die Fennema schreef had Waling moeten herzien. Ze waren in 2016 actueel maar in 2023 nauwelijks meer relevant. Het negende hoofdstuk is helemaal gewijd aan de discussie over het boek De schijnelite van de valsemunters van Martin Bosma, de huidige Kamervoorzitter. Het punt dat Fennema in dit hoofdstuk wilde maken is dat Wilders het niet kon accepteren dat Bosma naar aanleiding van dit boek steeds vaker werd genoemd als de partijideoloog van de PVV. Bezien vanuit 2023 had dat in één alinea gekund in plaats van in een heel hoofdstuk. Hoofdstuk 10 gaat over het minder Marokkanenproces. Het is veel te gedetailleerd en had in 2023 een herziening met enige afstandelijke beschouwing verdiend. Het nieuwe afsluitende hoofdstuk van de hand van Waling is niet slecht geschreven maar ook niet meer dan een samenvatting van de discussie die op dit moment dagelijks in de media wordt gevoerd. De uitgeverij wilde snel een boek op de markt brengen maar dit is wel erg veel haastwerk.

Nestor

Wilders is inmiddels de nestor van de Tweede Kamer. Hij wordt dit jaar 61 en zit nu 26 jaar in de Kamer. Hij heeft zich in die tijd ontwikkeld als een succesvol politiek ondernemer. De PVV is zijn persoonlijke project. Als het karakter dat uit de biografie naar voren komt klopt dan zal Wilders niet geïnteresseerd zijn in het voortbestaan van de PVV als hij over een jaar of vijf de politiek verlaat. Dat zal uiteraard niet betekenen dat het rechts-extremisme uit de politiek verdwijnt. Anderen zullen in het gat duiken. De praktijk in Europa bewijst dat een welbespraakte man in een goed pak met rechts extremistische opvattingen altijd wel 15 tot 20 procent van de kiezers aan zich weet te binden.

Geert Wilders, de wreker
Meindert Fennema en Geerten Waling
Prometheus
ISBN paperback
Verschenen in december 2023

Bestelinformatie